21.09 Concept der heemraetschappen

	147	designatie = aanwijzing (Van Dale).
	148	ougst = augustus.
	149	quoyer = kohier.
	150	cottich = ondergraven. Kot = kuil, waar de turf uitgehaald is (Crompvoets, Veenderijterminologie). Kotten = graven, delven (WNT).
	151	nieuwe stijl = nieuwe jaartelling, ingevoerd in 1581.
	152	Aldus ook geschreven in de kopie, gevoegd tussen <87kk> en <87ll>.
	153	vermangelen = ruilen.
	154	tee = ?. In 5470 staat 'stee'. Wordt er bedoeld 'teen'?

21.10 concept van den Hogen Raedt

	155	Beide klerken schrijven hier 'partinentelick', terwijl in het concept van Leiden 'particulierlicken' staat.
	156	Zie tekst vorige noot 'onder' i.p.v. 'of'.
	157	Zie tekst vorige noot beplanten i.p.v. beplaten (= van beschoeiing voorzien).
	158	dadagen / dadingen = dading aangaan.

21.11 't Hof ende die van de Reeckeninge conformeren hem mitten Hogen Raedt

21.12 Doleantie van den dorpen

	159	Captieus = ? [captieux (Fr.) = 1. bedrieglijk, misleidend; 2. listig, sofistisch vak redenerend. Argument captieux = schijnargument; raisonnement captieux = drogreden.]
	160	Parte non audita = de (andere) partij niet gehoord.
	161	Fascheux = fheux = vervelend, onaangenaam.
	162	Mis = mest.
	163	Geoorboort; <87vvv> geoerbert. Oorbaren, oorboren = gebruiken, benuttigen, (bepaaldelijk) de geldelijke opbrengsten van iets innen (V&V).
	164	Besigen = bezigen.
	165	Gefrustreert = beroofd; frustrer (Fr.) = beroven.
	166	Equipolent = aequipollent = (Fr.) gelijkwaardig; aequus = gelijk, pollens/entis = sterk, machtig, krachtig.
	167	Clootstaelen. Kloot = bepaalde turfhopen. Staal = langwerpige, vierkante strook veen, meest van twee roeden breed (H.J.G. Crompvoets, Veenderijterminologie in Nederland en Nederlandstalig België. (Amsterdam 1981), p. 343 resp. p. 236.
	168	Anthooft = dam, waterkering, ophoging van de grond (V&V).
	169	Geobmitteert = opgelegd ?
	170	Stompyck = Stompwijk.
	171	Op <87yyy r> 'houden'.

22. Kleidelven

172

In de minuut op <87cccc> verving Jan van Hout de zinsnede 'aen de zuytsijde der voors. stede geen veertich jaren' door deze laatste zeven woorden.

23. De praktijk van het ontgronden

	173	Rhenensche veenen, streek lands in het Overkwartier der provincie Utrecht, ten noorden van Rhenen, in de rigting van de Veluwe en Renswoude gelegen. Er wordt aldaar veel turf gegraven of liever gebaggerd, welke te water vervoerd wordt. Nieuweroord, buitenplaats in het Overkwartier; A.J. van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden (Gorinchem 1839).
	174	Een pond = 16 ons, in waarde variend van ca. 430 g (Gents pond) tot 494 g (Amsterdams waaggewicht). J.M. Verhoeff, De oude Nederlandse maten en gewichten (Amsterdam 1982).
	175	Concilien = in overeenstemming brengen (Van Dale); concilie = vergadering om vragen te beslissen. Se concilier = (Fr.) winnen, verwerven.
	176	Brant = brandstof.
	177	De tekst tussen ## is geschreven in Karolingisch minuskel.
	178	Van dien verde = zo ver ?
	179	Exearatie = ?
	180	Comuventie of conniventie = ?
	181	Jan van Hout liet in de minuut hier een spatie, omdat zijn bijgeschreven tekst niet aansloot op de door de klerk al gekopieerde zin. Mijns inziens was het niet de bedoeling ruimte te laten om de tekst aan te vullen.
	182	Telg = tak van een boom.
	183	Verdiepaerde = ?
	184	Caluweaerde = aardkorst, bovengrond, de bloote grond; ook afgekalfde, afgezakte grond (V&V).
	185	Misse = mest; poortaerde = stadsvuil (V&V).
	186	Bastige of bintige = op bast of bint (henneptouw) lijkende.
	187	Cordewaegen = crodewagen = kruiwagen (V&V).

24. Nopende de geurpeerde kennisse

	188	Zich becronen = zich beklagen; zich bekommeren (V&V).
	189	Bewerden = laten doen wat hij wil (V&V).
	190	Oosen = hozen (V&V).
	191	Blokland = land dat aan alle zijden gesloten (beloken) is en dat dus geen toepad of uitpad had. Het was verboden blokland te maken. Aan erven die dus niet aan een heerweg of buurweg lagen, werd een noodweg aangewezen over het land van een ander vanwege het gerecht. Beekman, Dijk- en waterschapsrecht met verwijzing naar Hugo de Groot.
	192	De zin is niet afgemaakt.
	193	Op <95v> meer algemeen gesteld: wegen en wateringen.
	194	Op <97r> hier: 'mer'.
	195	Sint-Petersmis = 22 februari; Sint-Martijnsmis = 11 november.
	196	Sint-Jansschouw 1516 = 24 juni 1516.
	197	Diere = duur.

25. Nopende 't collegie van dijc-grave ende hogeheemraden

Nopende 't collegie van dijc-grave ende hogeheemraden	Voir soveel aengaet 't collegie van dijckgrave ende hogeheemraden comen in consideratie hemluyden verkiesinghe, bedieninge, verlatinghe.
Verkiesinge	Nopende haer verkiesinge bevinden die van Leyden dat al isset sulcx dat bij {347v} 't privilegie van den jare 1285 maendaechs nae Sint-Valentijnsdage198 geseyt wert, dat geviel 't dat een van den heemraden sterff, so souden de andere eenen anderen kiesen in sijne stadt ende dien soude de Grave eeden binnen de naeste ses weecken, so wye hij oick waer die daertoe gecoren werde. So wert 'tselve nochtans anders gebruyckt. Also jegenwoirdelicken mits 't sterven van eenen heemraet 't collegie nomineert drie personen uyt dewelcke de graeffelickheyt off de stathouder van Hollandt toecompt de verkiesinghe van eenen. Nyetjegenstaende bij den octroye van date 1516 den 12en octobris {348r} geordonneert is, so wanneer een heemraetschap in Rijnlandt, Delfflant, Schielant off elders vaceren sal, dat de andere heemraden in de stede van dien, in dien gevalle bij weete, advise ende ordonnantie van den stathouder, president ende raden van Hollandt sonder eenige faveur off dissimulatie een ander - tot denselven state nut ende sufficit wesende tot bewaernisse van de dijcken van de voirs. quartieren, ende de versekertheyt van de landen ende ondersaten neffens deselve dijcken wesende - kiesen souden, nyetjegenstaende eenige privilegi, oude costumen off <106> heercomen hiervoiren gemaeckt ende geordonneert ter contrari, ende anders sonder praejudicie van dien.
	{348v} Wanneer off uyt wat sake de voirs. veranderinge begonst off in 't werck gestelt is, en hebben de voirs. van Leyden alsnoch nyet gevonden. Mer dat de voirs. ampten bedient sijn geweest bij de personen dewelcke hiernaer geschreven staen, om 't gedencken van dien te bewaeren, en in sulcken oirdre hier sijn gestelt, opdat, indien eenige meer in dienst mogen sijn geweest, als bij die van Leyden noch nyet gevonden sijnde, dat die ter behoirlicker plaetse hier mogen werden ingevoucht.
Dijcgraven	Eerst bevinden beroerende de dijckgraven dat de volgende personen als bailluwen {349r} 't dijckgraeffschap van Rijnlant bedient hebben.
	Jan van Polanen in den jare 1336
	Otto van Remmerswael in den jaere 1422 den 12en decembris
	Symon Heye Arentss. anno 1460 den 22en aprilis
	Jan van Rietvelt voir Petri anno 1470 ende dat sijnen navolger sij geweest
	heer Arent van Swieten, ridder, gedient hebbende in't voirs. jaer 1470.
	Vorder dat heer Willem van Boshuijsen, ridder, de bedieninghe gehadt heeft anno 1486 den 4en julii mer dat in den jare 1515, naer 't collegie deur heeren Charles van Poijtiers, heer van {349v} Dormans ende Vadans, superintendent opten dijcken, was gedestineert, totten dijckgraeffschappe den 25en octobris es gecommitteert
	heer Gerrit van Lockhorst, ridder.
	Dirck van der Does den 28en mey 1528
	Jan van Berendrecht den 2en septembris 1524.
	Dat vorder Adriaen van Crimpen 't dijckgraeffschap beneffens ende als een gevolch van 't ballyschap bedient heeft ontrent Palmen anno 1544 ende in de bedieninge <107> van dien gebleven es tot sijnen overlijden toe, 'twelck was anno ... Waernaer in sijn plaetse gecomen es
	Willem van Palensteijn {350r} dewelcke in de bedieninghe van dien blijvende tot in den jare [15]72 in de twede troublen ende van Leyden vertreckende ende hem onwillich makende om weder te keeren nyetjegenstaende hem sulcx bij H.M. de prince van Orangi werde belast. Oick met comminatie so hij nyet weder en keerde om sijn ampt naer behoiren te bedienen, dat sijne Ex. met 'tselve officie een ander soude versien.
	So heeft sijne P. Ex. totten baillyschappe ende dijckgraeffschappe gecommitteert Foij van Brouckhoven, doen wesende in bedieninghe van 't secretarisschap der stat Leyden, dewelcke de voirs. offici gesamentlicken de jaren van de troublen bedient hebbende tot in den {350v} jare ... es 't dijckgraefschap van 't baillyschap gesplist geweest, onaengesien dat volgende de privilegien van date 1285 maendaechs naer Valentini ende van den 28en augustii 1520 ende meer andere. Ende dat de bayllijen vanouts genompt sijn geweest dijckgraven van Rijnlant199, de bailly van Rijnlandt dijckgraeff wesen moet ende 'tselve daervan nyet splisselick en is. Ende latende sulcx Foy van Brouckhoven in de bedieninge van 't bayllyschap alleen. Ende tot het dijckgraeffschap gestelt: jonker Aelbrecht van Raephorst dewelcke 'tselve bedient heeft tot {351r} naer den 27en aprilis '78 als wesende daernae ende voir den 26en septembris daeraen gewerden heemraet.
	Es 't voirs. dijckgraeffschap weder gebracht aen 't baillyschap daer 't behoirde te wesen ende doen bedienen deur den voirn. Foy van Brouckhoven, dewelcke in de bedieninge van dien gebleven es tot inden jare 1588. Dat hij naer den overlijden van <108> Jan van Brouchoven, sijn vader, aennemende het ontfangerschap van Rijnlandt, de staten van bally- ende dijckgraeffschap gewillichlicken heeft verlaten. Mits 'twelck in de bedienge van dien gecomen es joncher Pieter van der Does, jegenwoirdelick noch {351v} bailly ende dijckgraeff van Rijnlandt.
	Belangende de geroerde splissinge - jegens behoiren ende 'slants privilegi gedaen - en connen de voirs. van Leyden nyet laeten te vermaenen dat hun nyet weynich vreempt en geeft, dat de hogeheemraden die hem in alle de processen dewelcke sij tegens de stat hebben gevoert, altijts gerompt hebben dat sij sulcx mosten doen tot voirstant van haer privilegi, die sij besworen hadden ende sulcx tot hanthoudinge van dien met eede verplicht waeren, haer so verre hebben laeten bewegen van in sodanige splissinge, directelicken wederstrijdende de privilegi, te bewilligen {352r} ende dat sij een persoon soveel geloofs gegeven hebben, dewelcke off de voirs. privilegi geweten heeft off nyet. Heeft hij se geweten - als waerschijnlicken, jae - met wat conscientie heeft hij sulcx sijne medebroederen durven verbergen ende bewegen om daertegens te doen? Heeft hij 't nyet geweeten so was 't een al te groten slechticheyt van al sodanigen man als hij wesen wilde, een officie aen te nemen ende daerinne alle saken nae sijn jicht ende sucht te drijven daervan hij de privilegi nyet behoirlicken doorsocht off doorsien hadde. Ende souden die van Leyden denselven gaerne affvragen de redenen die hem tot sodanigen splissen bewaecht mochten hebben, indien hem de doot sijnen mont nyet en hadde gesloten.
	{352v} 't Welck hier tot gheen ander meninge en wert gestelt <109> dan opdat de privilegi ende stucken van 't gemeenlandt - om dewelcke geopent te hebben de voirs. van Leyden soveel moeyten gedaen ende ondancx behaelt hebben - beter mogen werden gesien ende geweeten om nyet meer tot so grote schade van 't lant als geschiet is daertegens te doen.
Belangende de heemraden.
Wie heemraden sijn geweest.	In 't vorder bevinden de voirs. van Leyden dat successivelicken 't collegie van heemraden bestaen heeft van de personen ende op sulcken oirdre gelijck hiernae volcht:
	In den jare 1363 's vrijdaechs nae Vincula-Petri:
	Reyner Dever ridder, Henrick van Alckemade, Floris van Alphen, IJsbrant van der Schuijer, Willem van Leeuwen, Duddeban van Catwijck, Bouden Jansz..
	<110> In den jaere 1410 den 18en augusti: Jan van den Woude heere van Warmont ridder, Dirck van Swieten ridder, Reynier Dever ridder, Jan van den Woude, Jan van der Bouckhorst, Jan van den Foreest, Symon van der Schuijer.
	Onlancx200 voir 't jaer 1430: heer Gillis van Cralingen ridder, Adriaen van Raephorst, Jacob van den Woude, Harper van Foreest, Willem van Saenden, {353v} Gerrit van Boshuysen, Henrick Harmansz..
	<111> Ontrent 't jaer 1430 's vrijdaechs nae Luciae: heer Gillis van Cralingen ende Voorschoten ridder, Gerrit van Poelgeest heer van Homade ridder, Gerrit van Zijl heer van Purmereynde, Boudijn van Swijeten thresorier, Jan van Bouckhorst van Noortich, Meynaert Lucasz., Floris Paedts.
	Sodat hier in weynich jaeren alle de heemraden sijn verandert, uytgeseyt een. Mogelick om de partijeschappen van Houcx ende Cabbeljaus tusschen vrou Jacob van Beyeren ende hartoge Philips van Bourgongi geweest sijnde.
	{354r} In den jare 1451 Petri: Gerrit van Poelgeest heer tot Hoochmade ridder, Willem van Alckemade heer tot Engelen ende Vliemen ridder, Gerrit van Suyl ridder201, Jan van Poelgeest, Jan van Noortwijck, IJsbrant van Schoten, Symon Vredericxz..
	<112> In den jare 1460 opten 20en aprilis: Willem van Alckemade ridder, Jacob van Woude, Jan van Poelgeest, Jan van Noortich, IJsbrant van Schoten, Symon Vredericxz., Dirck van Swieten.
	Anno 1486 opten 4en julii: heer Jan van Noortich ridder, Jacob van Woude, Gijsbert van Raephorst, {354v} Adriaen van Poelgeest, heer Adriaen van Swieten ridder, Tyelman Oom van Wijngaerden, Jan van Schoten.
	<113> In den jare 1510 in den maent van julio, eer ende alvoiren heeren Claude Carondelet heer van Sorre bailly van Amont als commissaris van keyser Maximiliaen hartoge Caerl van Oostenrijck in crachte van sijne bryeven van commissie van date den 2en aprilis 1510 't collegie deporteerde, waren heemraden: Jan van Duyvenvoirde, heer Cornelis Gruesius ridder, Willem van Coulster, Gerrit van Schoten, IJsbrant Oom van Wijngaerden, Gerrit van Lockhorst. {355r} Wye de laetste es geweest en hebben die van Leyden noch nyet cunnen vinden.
	In den jare 1514 opten 28en decembris ende sulcx onlancx naer de heer van Dormans 't collegie deporteerde, waren heemraden: Floris van Wijngaerden, Jan van Duvenvoirde, heer Willem van Alckemade ridder, IJsbrant Oom van Wijngaerden, Gerrit van Lockhorst, IJsbrant van Schoten. Hier en sijn mer ses bekent, sonder dat die van Leyden alsnoch hebben connen bevinden wye de sevende sij geweest.
	<114> In den jare 1515 sijn opnyeus heemraden gemaeckt: Henrick van der Does, Dirck van Bekesteyn, {355v} Jacob Coppier, Gijsbert van Lodensteyn, Gerrit Jansz. van Stienevelt, Gerrit van Warmont, Ruys Jansz..
	Anno 1532 den 20en novembris: Gerrit van Poelgeest, Adriaen Stalpert rentmeester van Kennemerlandt, Gerrit van Warmont, Ruys Jansz., Jan van Alckemade Vrankensz..
	In den jare 1544 woonsdaechs naer Petri: heer Johan van Duyvenvoirde ridder, heer Willem van Alckemade ridder, heer Gerrit van Poelgeest ridder, Adriaen Stalpart van de Wyel, Jan van Alckemade, Wouter van Bekensteyn, Floris heer van Wijngaerden.
	{356r} <115> In den jare 1550 den 17en januarii: heer Willem van Alckemade ridder, Adolph202 Stalpart, Jan van Alckemade, Wouter van Bekensteyn, heer Floris heer van Wijngaerden ridder, heer Arent van Duyvenvoirde ridder, Willem van Lockhorst.
	Alle dewelcke ende andere personen die bij die voirs. van Leyden bevonden sijn in 't particulier als heemraden gedient te hebben, mitsgaders degene die tot 't ampt van heemraetschap gecomen sijn tsedert den jare 1550, de voirs. van Leyden hier volgende hebben doen stellen opten oirdre van den A.B om so enige personen vergeten off overgeslagen mochten zijn, gelijck die van Leyden {356v} geloven dat jae, deselve te beter te connen vinden ende hierop verhogen.
	<116> Sulcx sijn heemraden geweest:
	A
	Adriaen van Raephorst voir den jare 1430;
	Adriaen van Poelgeest in den jare 1486 opten 4en julii;
	heer Adriaen van Swieten ridder opten 4en julii des voirs. jaers 1486;
	Adriaen Stalpart van der Wyele rentmeester van Kermerlandt ende naderhant rekenmeester van den jare 1532 tot '57 doen hij overleedt;
	heer Arent van Duyvenvoirde ridder, gecomen in plaetse van de heer van Duyvenvoirde van den jare 1546 tot '57 dat hij overleedt;
	{357r} Adriaen heer van Swijeten, gecomen in plaetse van Lieven van Boshuijsen in den jare [15]66 totdat hij mits de eerste troublen ende deur de tirannige regieringe des hartoge van Alba uyten landen vertrock, ten welcken tijden in sijn plaetse gestelt worde Henrick van der Laen, ende in den jare [15]72 met de veranderingen weder te lande comende, es in de bedieninge van 't heemraetschap wedergecomen in plaetse van den voirs. van der Laen totten jare [15]84 toe dat hij overleedt;
	Aelbert van Raephorst van den jaere [15]78 aen dat hij gesurrogeert werde in plaetse van Adriaen heer van Swieten tot sijnen overlijden toe, 'twelck viel anno ...;
	{357v} Amelis van Bouckhorst van den jaere ... dat hij gesurrogeert werde in plaetse van joncher Johan van der Does die sijn heemraetschap willichlicken nedergeleythadde totten jaere ... dat hij getrocken wesende in den Hogen Raet, de bedieninghe van 't heemraetschap heeft moeten nederleggen als nyet compatibel sijnde volgende 't octry van date den ...;
	<117> joncher Andries van Bronckhorst van de jare ... - dat hij gesurrogeert werde in plaetse van Amelis van der Bouckhorst - die noch in bedieninge es;
	joncher Arent van Duyvenvoirde in den jare ... - dat hij gesurrogeert werde in plaetse van mr. Pouwels Buys - mede noch in bedieninge sijnde.
	B
	{358r}Bouden Jansz. in den jare 1463 's vrijdaechs naer vincula-Petri;
	Boudewijn van Swieten, thresorier van Hollandt, in den jare 1430 naer Luciae tot opten 27en februarii 1448 dat hij 'tselve gewillichlicken nederleyde.
	C
	<118>heer Cornelis Croesing ridder in den jare 1510;
	Cornelis Stalpart van der Wiel rentmeester van Kermerlandt van den jare 1559 aen, eerst als supernumeraer ende naderhant ordinaris in plaetse van den heer van Poelgeest van den jare [15]65 aen tot sijnen sterffdach toe, 'twelck viel in den jare 1571.
	D
	{358v}Duddeban van Catwijck in den jare 1463 's vrijdaechs naer Petri-ad-vincula;
	Dirck van Swyeten in den jare 1407;
	Dirck van Swieten tusschen de jaren 1460 den 20en april ende 1469 in meye;
	Dirck van Bekesteyn in den jare 1515 den 25en octobris naer de veranderinge van de heer van Dormans.
	{359r} <119>Floris van Alphen in den jare 1463 's vrijdaechs naer vincula-Petri;
	Floris Paetse van den jare 1430 naer Luciae;
	Floris van Wijngaerden in den jare 1514, heer Floris van Wijngarden ridder gecomen in plaetse van Jan heer van Schagen van den jare 1544 ontrent Palmen totten jare 1553.
	G
	{359v} heer Gillis van Cralingen ende van Voirschoten ridder voir den jare 1430 's vrijdaechs nae Luciae;
	Gerrit van Boshuysen voir den jare 1430 voirs.;
	heer Gerrit van Poelgeest heer van Hogemade ridder van den jare 1430 ende in den jare 1449;
	heer Gerrit van Zijl heer van Purmereynde ridder in den jare 1430 en in den jare 1451;
	Gijsbert van Raephorst in den jare 1436 den 4en julii;
	Gerrit van Schoten in den jare 1510;
	Gerrit van Lockhorst in den jare 1514;
	{360r} Gijsbert van Lodensteyn in den jare 1515 den 25en octobris ende in den jare [15]24 den 2en septembris;
	Gerrit Jansz. van Stienvelt in den jare 1515 den 25en octobris <120> ende in den jare [15]24 den 2en septembris203 totten jaere 1518 dat hij 't willichlicken nederleyde;
	Gerrit van Warmont in den jare 1524 totten jare 1549 dat hij starff;
	heer Gerrit van Poelgeest ridder gecomen in plaetse van Jan van Alckemade in den jare [15]60 totten jare 1564 dat hij starff;
	joncher Gerrit van Poelgeest here van Hogemade in den jare [15]77 in plaetse van {360v} joncher Jacob van der Does noch jegenwoirdich in de bedieninghe sijnde;
	joncher Gijsbrecht vn Duyvenvoirde heere van Obdam gecomen in plaetse van joncher Vincent Lockhorst in den jare [15]78 tot sijnen sterffdach toe anno '81.
	H
	{361r} Henrick van Alckemade IJsbrantsz. in den jare 1363 's vrijdaechs naer Petri-ad-vincula;
	Harper van Foreest voir den jare 1430;
	Henrick Harmansz. voir den jare 1430;
	Huyge van Swyeten in den jare 1469 in meye;
	Henrick van der Does in den jare 1515 den 25en octobris;
	Henrick van der Laen in den jare 1468204 gecomen in plaetse van Adriaen van Swieten tot in den jare [15]72 dat hij met de veranderingen vertrock ende sulcx 't officie verliet;
	Herebart Stalpert van der Wyel in den jare [15]71 als gecomen in plaetse van {361v} Wouter van Bekesteyn tot in den jare '72 dat <121> hij mits de veranderingen vertrock ende sulcx 't officie verliet.
	J
	Jan van den Woude heere van Warmont in den jare 1407 den 28en augusti;
	Jan van den Woude in denselven jare 1407 den 28en augusti205;
	Jan van der Bouckhorst in denselven jare 1407 den 28en augusti;
	Jan van den Foreest in denselven jare 1407 den 28en augusti;
	Jacob van Woude in den jare 1430 ende in den jare {362r} 1460 den 20en aprilis;
	Jan van der Bouckhorst van Noortich heer van Noortigerhout in den jare 1430 naer Luciae;
	Jan van Poelgeest schout tot Leyden in den jare 1451 Petri ende in den jare 1460 den 20en april;
	Jan van Noortwijck heer tot Noortigerhout in den jare 1451 ende in den jare 1469 in meye;
	<122> heer Jan van Noortich ridder in den jare 1486 den 4en julii;
	Jan van Schoten den 4en julii anno 1586;
	Jan van Duyvenvoirde in den jare 15.. ende 1514;
	Jacob Coppier in den jare 1515 den 25en octobris {362v} ende in den jare 1520 den lesten april;
	heer Jan van Duyvenvoirde ridder in den jare 1535 den 22en decembris totten jare '45 dat hij overleedt;
	Jan van Alckemade van den jare 1532 tot sijnen overlijden in den jaere 1560;
	Johan heer tot Schagen gecomen in plaetse van Ruys Jansz. van den jare 1541 tot sijnen overlijden in den jaren 1543;
	Johan van Schoten gecomen in plaetse van Adriaen Stalpert van den jare [15]58 tot sijnen sterffdach anno 1568 toe;
	Jacob van der Does gecomen in plaetse van den heer van Alckemade van den jare 1554 totten jare 1577 dat hij overleedt;
	{363r} Jan van der Does heer tot Noortwijck gecomen in plaetse van Cornelis Stalpart van den jare 1571 totten jare 1589 dat hij 't willichlicken verliet;
	heer Jacob van Duyvenvoirde ende Woude ridder heer tot Warmont gecomen in de plaetse van Nicolaes van Berendrecht van den jare [15]68 tot sijnen overlijden in den jare '76;
	joncker Johan van Duyvenvoirde ende Woude heer tot Warmont gecomen in plaetse van heeren Jacob van Duyvenvoirde, sijn vader, den 3en aprilis 1577 jegenwoirdelicken noch in bedieninge sijnde.
	L
	{363v} <123> Lodewijck van Treslong in den jare 1520 den laetsten april ende in den jaere '24 den 2en septembris;
	Lieven van Boshuysen gecomen in plaetse van den heere van Wijngaerden in den jare 1554 ende in den jare 1565.
	M
	Meynert Lucasz. in den jare 1430 naer Luciae.
	N
	{364r} <124> Nicolaes van Berendrecht gecomen in plaetse van Arent van Duyvenvoirde van den jare [15]59 tot sijnen overlijden toe in den jaere 1567;
	Nicolaes Ruychaver schout der stat Haerlem gecomen in plaetse van de heere van Obdam van den jaere [15]81 ende es jegenwoirdelicken noch in bedieninghe;
	joncher Nicolaes van Mathenes van Wijbisma gecomen in plaetse van ... van den jaere ... aen jegenwoirdelicken noch in bedieninge sijnde.
	P
	{364v} mr Pouls Buys in den jare 1577 gecomen in plaetse van IJsbrant van Sparwoude tot sijnen overlijden anno ... toe;
	Pieter de Kies burgemeester der stat Haerlem gecomen in plaetse van mr Harbart Stalpart anno [15]78 ende is jegenwoirdelicken noch in bedieninghe.
	R
	<125> heer Reyner Dever ridder in den jare 1363 's vrijdaechs naer vincula-Petri;
	Reyner Dever in den jare 1407 den 18en augusti;
	Ruysch Jansz. in den jare 1515 den 25en octobris tot sijnen overlijden anno 1541 toe.
	S
	{365r} Symon van der Schuyer in den jare 1407 den 18en augusti;
	Symon Vrederick in den jare 1451 totten jare 1464 den 9en octobris dat hij 't resigneerde.
	T
	<126> Tyelman Oom van Wijngarden in den jare 1486 den 4en julii.
	V
	{365v} Vincent van Lockhorst heer van Heemstede in den jare [15]65 als gecomen in plaetse van heer Willem van Lockhorst sijn broeder totten jaere 1571 dat hij 't resigneerde.
	W
	<127> Willem van Leeuwen in den jare 1363 's vrijdaechs naer vincula-Petri;
	Willem van Zanen in den jare 1430;
	heer Willem van Alckemade heer tot Engelen ende Wijnen in den jare 1451 ende in den jare 1453;
	Willem van Coulster ende Alckemade in den jare [366r} 1511 ende in den jaere 1564 dat hij overleedt;
	Wouter van Bekesteyn gecomen in plaetse van Gerrit van Warmondt in den jare 1542 tot sijn overlijden anno '71;
	heer Willem van Lockhorst ridder gecomen in de plaetse van de heer van Poelgeest in den jare 1550 totten jare 1564 dat hij overleedt.
	IJ
	IJsbrant van der Schuyer in den jare 1363 's vrijdaechs nae Petri-ad-vincula;
	IJsbrant van Schoten in den jare 1460 den 20en april ende in den jare 1469;
	{366v} IJsbrant Oom van Wijngaerden in den jare 1510 ende 1514;
	IJsbrant van Schoten in den jare 1514;
	IJsbrant van Schoten in den jaere 1551 Petri;
	IJsbrant van Sparwoude gecomen in plaets van Jan van Schoten in den jare 1569 tot sijn overlijden toe anno 1571.
Bedieninge	{367r} <128> In 't vorder bevinden de voirs. van Leyden nopende de bedieninge van 't heemraetschap dat, hoewel in eenige andere heemraetschappen off gebruyckt wert, off206 conform privilegi, keuren off ordonnanti van node is, dat alle degeene die als heemraden vercoren werden tot eenige genomde mergentalen toe onder den ring van dien moeten sijn gelandt, dat 'tselve in het heemraetschap van Rijnlandt geen plaetse en heeft, mer dat alle behoirlick gequalificeerde personen, onder den ring van dien geseten wesende, tot 't voirs. ampt verkiersbaer sijn ende gestelt mogen werden.
Wie geen heemraden en mogen sijn	Uytgeseyt dat volgende het octroy van den 12en octobris 1516 nyemant, wesende van des Graeffelickheyts Raet in Hollandt off Vrieslandt, dijckgraven {367v} off heemraden wesen mogen ende dat so wye dijckgraeff off heemraet is in Delfflandt, Schielandt off elders, alhier geen dijckgraeff off heemraet en mach wesen.
Residentie der heemraden	Ende schijnt vanouts een gewoonte geweest te sijn dat heemraden tot een seeckere plaetse verbonden off verplicht waren te woonen. 't Welck te colligeren off te nemen es uyt het octroy van den 16en octobris 1506 daerbij dijckgraeff ende hogeheemraden onder anderen versocht hebbende heurluyder woonstadt te moghen houden binnen de limiten ende palen van heur jurisdictie, streckende - so sij seggen ende die van Leyden altijts ontkent {368r} hebben ende noch ontkennen - sowel binnen den steden als daer buyten, hem eyntelicken sulcx es geoctroyeert. Te weten van binnen 't begrip den ommedijck, ring off cirkel te mogen resideren daerop sijn fundament schijnt te hebben 'tgeen oude luyden plachten te seggen, namentlicken datter vijff heemraden mosten woonen binnen der <129> stat van Leyden, als de hooftstat van Rijnlant, ende twee binnen Haerlem om tot opsicht van den Sparendamschendijck - plaetse daer de meeste swaricheyt dit heemrecht belangende gelegen was - aen de handt te sijn ende haer medebroederen tijtlicken van alle bejegentheyden te connen verwittigen ende beschrijven.
	{368v} Welcke gelimiteerde bewoninghe in eenighe heemraden dien nyettegenstaende gheen plaetse gehadt en heeft. Want Jacob van der Does in den jare 1557 sijn woonplaetse gehadt heeft in de Beverwijck. 't Welck, hoewel dattet tot cleyne nadeel van 't landt was ten opsichte van naergelegentheyt van Beverwijck ende Sparendamme, evenwel sijn consideratie meriteert. Heeft oick joncker Amelis van der Bouchorst, wesende heemraet, sijn residentie gehouden in Den Hage. Belangende de heere van Obdam die, wesende heemraet, opten castele van Wourden woonde. 't Selve achten die van {369r} Leyden nyet vermaenens waerdich te sijn, also - gelijck geseyt es - Wourden met Rijnlant in een waterschap gelegen es.
Compariti op schoudagen	De voirs. heemraden wesende geroupen tot de bedieninge, sijn gehouden waer te nemen de ordinarise compariti. So opten schoudagen als opten rechtdagen mitsgaders de reysen.
	Nopende de compariti opte ordinarise schoudagen sijn vanouts - als geseyt es - volgende 't privilegie van 't jaer 1285 's maendaechs naer Valentini ten opsicht van de Sparendamschendijck geweest drie: als <130> te Sint-Petersmisse in de lente, te aengaende meye ende te Sint-Martijnsmisse in de winter. {369v} Mer naderhant vermindert. Eerst tot twee als de meyschouwe ende Sint-Bartelmeesschouwe in plaetse van Sint-Martijnsschouwe ende in den jaere 1578 den 27en aprilis tot één. Also ten voirs. tijde bij dijckgrave ende hogeheemraden besloten es de meyschouwe van den dijck, die sij nodeloos achten te wesen overmits het accort met die van Sparwoude cum sociis gemaeckt, nyet meer te houden ende goet gevonden alleen te houden Sint-Bartelmeesschouwe. In vougen dat, verminderende den last van den dijck, de schoudagen oick vermindert ende tot één gecomen sijn.
	't Welck hier genouch sij also nopende de schoudagen hiervoiren oick is gesproken.
Compariti op rechtdagen	{370r} Nopende de compariti van de rechtdagen, deselve sijn ordinaris off extra-ordinaris. Ende tsedert dat de last van den dijck vermindert es dijckgrave ende hogeheemraden de kennisse over 't binnenlandt - gelijck boven geseyt es - meer ende meer hebben aengenomen, seer vermeerdert ende ongelijck meer dan het placht. Want in plaetse dat dijcgrave ende heemraden vanouts heel weynich t'samen quamen ende hun vergaderingen hielden ten huyse van haeren rentmeester, die daervoiren tot last van 't lant eens vijff guldens jaerlicx placht te genyeten, so hebben sij jegenwoirdich tot grote schade ende achterdeel van 't landt een huysinghe binnen Leyden doen copen {370v} om haer vergaderingen daerinne te houden. <131> Hoewel vanouts noeyt verstaen en es geweest dat Rijnlandt - behalven opten dijck - een huysinge van bederff hadde. 't Welck daeruyt blijckt dat in den jare 1537, als 't gemeenlant de huysinge van Bruijn Foitgen, in sijn leven secretaris ende rentmeester van Rijnlandt, gelegen binnen Leyden aen de Bredestraet over 't stathuys - wesende degene die nu Claes Ghijsbrechtss. van Dorp bewoont - was aengenomen deselve om eens 720 guldens te betaelen op acht Lichtmissendaghen, es vercoft, {371r} 'twelck sij geensins gedaen en souden hebben, indien sij hem geacht hadden een huysinge van bederff te sijn.
Nopende de huisinge tot Leyden	Ende omme te vertonen de schade ende 't achterdeel 'twelck 't gemeenlandt lijdende ende hebbende es met de voirs. huysinghe, ende dat groot oirboir waer dat deselve - immers terwijle de huysinge binnen Leyden tot hogen prijse sijn gecomen - werde vercoft ende mette penningen, daervan comende, eenige renten van 't gemeenlandt voir soverre die strecken mogen, gelost. So isset sulcx dat behalven den incoop van 1800 guldens daeraen vertimmert ende uytgeleyt es
	in den jare ... volgende de 19e rekeninge fol. 159 £ 1245.16.7 In den jaren '79 ende '80 volgende de 21e rekeninge fol. 237 £ 820.4.6 In den jare '82 volgende de 23e rekeninghe fol. 136v £ 391.4.9 In den jare '83 volgende de 24e rekeninghe fol. 106v £ 271.17.3 In den jare '84 volgende de 25e rekeninge fol. 165 £ 107.15.3 In den jare '85 volgende <132> de 26e rekeninghe fol. 139 £ 70.2.3 In den jare '86 volgende de 27e rekeninghe fol. 148 £ 163.4.4 {372r} In den jare '87 volgende de 28e rekeninge fol. 172v £ 88.1.3 In den jare '88 volgende de eerste rekeninghe van Foy van Brouckhoven fol. 162 £ 286.9.3 In den jare '89 volgende de 2e rekeninge fol. ...   In den jare '90 volgende de 3e rekeninge fol. 182 £ 244.9.5.
	[In de marge van <132r> berekende Jan van Hout met een optelsom de totale uitgaven: £ 5401.5.9.]
	Alles sonder dat daervan oeyt ten behouve van 't gemeenlandt soveel als eene penning proffijts getrocken sij geweest. In vougen dat de interesten naer beloop van den penning sestien opte voirs. summen {372v} t'samen bedragende ... gehoocht sijnde bevonden wert dat die huysinghe 't gemeenlant compt te staen over de ...
	Nopende welcke huysinge verscheyden deliberati, communicati ende resoluti tusschen den hooftingelanden geweest gehadt ende genomen sijn. Eerst opten 10en martii 1592 van 't huys onvercoft te laeten blijven ende dat 'tselve mettertijt soude werden gerepareert sulcx notelicken ende ten minsten quetse van 't gemeenlandt soude connen geschieden. Opten 23en mey '94 dat met de geraemde timmeragie, volgende seeckere besteck daeraff gemaeckt, alsnoch {373r} voir een jaer off twee soude werden <133> gediffereert ende dat men middelertijt souden ramen separatie van 't voirs. huys om een gedeelte van dien ten overstaen van de hooftingelanden binnen Leyden te coop te bieden. Ende opten 13en aprilis '95 dat 't voirs. gemeenlandtshuys alsnoch nyet en soude werden hertimmert, mer - met advys van den heer Banchem ende de gecommitteerde van die van Leyden - gerepareert sulcx bevonden soude wesen van node te wesen.
	't Welck bij die van Leyden alhier tot geen andere meninge en wert gestelt dan om den hooftinnegelanden in bedencken te geven off nyet van node en sal sijn eenmaelen aengaende de voirs. huysinghe een goede resolutie ende besluyt {373v} te nemen ten dienste van 't gemeenebeste ende om de schamele lantsaten daermede voir soveel mogelick is te helpen ende van vordere onnutte costen te ontlasten. Also indien men de huysinge vorder wil aenhouwen, geen resolutie en sal moeten werden genomen om eenige reparati daeraen te doen, mer om aen de geheele vernyeuwinghe van dien tenminste voir een groot deel ettelicke duysenden te vertimmeren. Ende al isset sulcx dat de stat van Leyden met sodaenige vernyeuwinge van 's gemeenlantshuysinghe, als in 't best van de stat aen der Bredestrate staende, grotelicx soude werden vereert ende verchiert, {374r} so en connen sij nochtans, haer eer ende chieraet teruggestellende, nyet laeten de sake den hooftinnegelanden eenvoudich te vertoenen ende deselve mitsdesen in bedencken te geven off men in goeden conscitie den <134> landtsaten - de ommeslagen nyet dan al te hooch ende exorbitant geworden sonder hope van beteringe te sien - sal mogen behoiren opten hals te leggen ende uyt te perssen om voir 't gemeenlandt een prachtich gebou te maecken, daervan nyet een penning vruchts gecomen en is noch oick te verwachten en staet. De affectie ende goede genegentheyt dewelcke die van Leyden 't gemeenlant toedragen, es wel sulcx dat sij daerinne ander middel souden maken te {374v} vinden tot genouch geene off cleyne beswaringe van 't landt ende daerbij 'tselve even wel soude werden gedient, indien den hooftinnegelanden sulcx aenstondt.
	't Welck dusverre geseyt sij van 's-gemeenlants huysinge.
Ordinarise rechtdagen	Belangende in 't vorder de rechtdagen, hebben de voirs. heemraden nopende de ordinarise rechtdagen volgende 't privilegie van den 24en augusti des jaers 1413 genompt wert maelstat van rechte207 te houden ende sij mogen setten ende leggen tot wat tijden ende steden hem dat nutte ende oirboir dunckt ende sij van 's-lantswegen te doen hebben overal in hoiren bedrijve, so waer sij willen, opten lesten mey anno 1580 gesloten ende overdragen dat sij van doen voirts alle jaers {375r} souden houden vier ordinarise vergaderingen ofte rechtdagen sonder eenige beschrijvinghe van tevoiren te doene omme alle 's-lantssaecken dan vallende ende verschijnende met maelcanderen te communiceren ende te vorderen. Welcke dagen van comparitie souden <135> wesen den 1en jannuarii, aprilis ende julii binnen Leyden ende de 1en octobris binnen Haerlem. In sulcken verstande dat so wanneer den eersten dach der voirs. maenden qwaem op een sondach, so souden de heemraden alsdan comen ende wesen t' 's avonts in der herberge omme des anderen daechs te besoingeren. Hebbende tot dien eynde de heemraden aen de handt van den dijcgrave op haer vromicheyt belooft telcken dage ende plaetse, voiren verhaelt, te compareren {375v} sonder eenige excuse te maecken dan alleenlicken bij sieckte ende andere nootelicke saecken, 'twelck sij gehouden waren jegens den voirs. daghe van de vergaderinghe 't collegie schriftelicken te adverteren.
	Mer opten 2en octobris 1581 es de ordinaris rechtdach binnen Haerlem verleyt opten 25en septembris.
Extra-ordinarise compariti	Belangende de extra-ordinarise compariti, die oick seer vermenichfuldigen om redenen als voiren, es opten 2en jannuarii 1588 geresolveert dat de heemraden die binnen Leyden woonen - oick die van buyten innecomen - alle saterdagen off marcktdagen hem vinden souden in 's gemeenlantshuys tusschen thien ende elff uyeren om te tracteren 's-lantssaecken, indien eenige verschenen.
	{376r} Hier alsnu gecomen sijnde tot de extra-ordinarise compariti en connen die van Leyden met geen stilswijgen passeren, dat <136> deselve so weynich behoiren te geschieden tot costen van parti als de ordinarise, hoewel ter contrarie gebruyckt wert. Want men des noot waere souden connen bewijsen dat tot last van de parti voir elcke comparerende heemraet geeyscht wert 's daechs ... ende voir den secretaris van gelijken.
	't Welck off het geschiet deur voirgaende resoluti van de heemraden off nyet, en weeten die voirs. van Leyden nyet. Verhopen wel, neen. So sij hun laeten beduncken, dat hem heemraden op haer penninggelden, dachgelden off 'tgeen hem in plaetse van dien es {376v} toegevoucht, ende de vordere emolumenten van 't officie behoiren te vergenougen sonder parti so grotelicx te beswaeren.
	Alhier tot geen anderen eynde geseyt dan dat sodanige onbehoirlickheyt - 'tsij die geschiet ten weeten off onweeten van de heemraden - mach werden affgeschaft.
Reysen der heemraden	Belangende de reysen der heemraden es bij hem opten 2en jannuarii 1588 geordonneert dat van doen voirts alle maents twee heemraden doen souden alle de reysen die in deselve maent vallen souden, beginnende van de twee outste heemraden off, ende so voirts nedergaende. Te weeten de maent van jannuarius Noortwijck ende {377r} Warmont;
	de maent van februarius Poelgeest ende Buijs;
	de maent van martius Kies ende Ruychaver;
	de maent van aprille Noortwijck ende Raephorst;
	de maent van mey Warmont ende Poelgeest;
	<137>de maent van junius Buys ende ...;
	de maent van julius Ruychaver ende Raephorst ende so voirts ommelopende.
Excijs vrijdommen	Onder de emolumenten van 't voirs. heemraetschap wert bij dijcgrave ende hogeheemraden oick genomen vrijdomme. Dewelcke sij sustineren hem te comen in crachte van het octroy van den 16en novembris 1506, daerbij sijluyden te kennen hadden gegeven dat sij waeren d'eerste ende outste van de dijckgraven {377v} ende heemraden, gestelt bij de voirsaten graven ende gravinnen van Hollandt, die altoos bij dage ende bij nachte mosten laboreren, sorgen ende arbeyden om de bewaernisse ende beschermenisse van den voirs. lande. Ende dat sij ende heure voirsaten in officie altijts geweest waeren goede, eedele ende schiltboertige208 mannen, waerbij sij nyet en behoirden geacht te sijn van minder conditie dan heurluyder naegebuyeren dijckgrave ende heemraden van den quartiere van Delfflandt ende Schielant, daer haerluyden jurisdictie aenpalende was, dewelcke vrij ende exempt waeren alom binnen deselve heurluyder quartieren ende jurisdictie van allen excijsen voir hem ende heurluyder huysgesinne {378r} ende familie. Denwelcken nyettegenstaende so werden deselve dijckgrave ende hogeheemrden binnen de jurisdictie van Rijnlandt bedwongen te moeten geven excijsen, gelijck ende in aller maenieren off sij deselve offici nyet en hadden, 'twelck genouch was <138> in cleynachtinghe van deselve offici, want deselve dijckgrave ende heemraden bij ouden privilegi vanwegen den graven van Hollandt gestelt werden. Op welck heur te kennen geven - parti die 't aenging ongehoirt - verleent was octroy dat sij ende haere naecomers in den voirs. offici mitsgaders heurluyder famlie ende huysgesinden van doen voirts aen gehouden ende geacht souden werden vrij, exempt ende ontlast van alle excijsen {378v} van wijn, bier ende andere, hoedanich die wesen mochten, die men binnen heurluyder jurisdictie geldende werde ende gelijck ende in aller manieren als gebruycken de dijckgrave ende heemraden van Delfflant ende Schielant binnen haren ampten, ende tot kennelick wederseggen toe.
	<
	<138v> Welc octroy - zoo 't schijnt - opten 9en april anno 1507 bij die van de grote vroetschappe der stadt Leyden vertoont ende bij hen daerinne taliter qualiter bewillicht zoude zijn. Mer hoe 'tselve te werc gegaen es, diende wel gesien ende geamineert de enqueste die daerop naderhant es genomen in dewelcke Henric Florisz. ende Jacop Deyman die vervolgens deser stede secretarysen waren gehoort, zijn geweest.>
	Mer hoe warachtich 't voirs. te kennen geven es geweest, heeft de daet naderhant uytgeleyt. Sonderlinge in den jare 1510. Ten welcken tijde deselve alle t'samen, nyet alleen van haer ampten gesuspendeert werden met verbot op peyne van ongehoirsaemheit hem eenichsins te onderwinden noch kennisse te nemen van saken de Sparendamschendijck aengaende. Mer sijn {379r} sij oick deur den procureur-generael voir die van den Groten Rade beticht ende beschuldicht ter sake van de abusen ende excessen die sij in 't stuck van de voirs. dijkagie gecommitteert souden hebben. Also hem naergeseyt werden dat <139> sij hun qualicken beleedt ende gedragen hadden in heur offici van 't heemraetschap, dat bij heuren gebreeke ende versuymptheyde de zeedijck tusschen Amsterdamme ende Sparendamme hadde in veele quartieren innegebroken geweest. Ende dat onder dexel van te repareren denselven dijck sij 't volck hadden geschat. Ende omme dieswille, dat sij hemluyden nyet en hadden willen accorderen grote summen van penningen, sij hemluyden alle 't letsel dat mogelicken was, hadden gegeven. Teneynde dat den voirs. dijck nyet gerepareert en werde ende dat sij bij nachte {379r} ende ontijde hadden doen breecken de masten, callen209 ende andere saecken.
	Ter oirsake van 'twelck H.M. keyser Maximiliaen ende eertshartoge Caerle naedat in den jaere 1509 de dijcken tusschen Amsterdam ende Sparendam, die overmits grote ende swaere lasten van windt ende onweder ende hoge vloeden oick bij crancken toesichte ende ordonnantie van den heemraden ende anderen, die des behoirden last ende sorge te dragen, in veele ende diversche plaetsen waeren innegebroken, gescheurt ende bevloeyt geweest. Ende deselve deur last der hoger overicheyt ende de goede diligentie van den bally van Amont, bovengenompt, daerover geroupen Jan Banning, meesters Jacob Pijnssen ende Vincent {380r} Cornelisz., met hulpe ende bijstant van de steden van Haerlem, Leyden ende Amsterdam gerepareert, vermaeckt ende in goeden state gestelt waeren geweest. Bij hare brieven van commissie <140> van date den 2en aprilis 1510 voir Paesschen, den voirn. bailly van Amont hebben gecommitteert onder anderen totter opsichte van den Sparendamsschendijck om daerop te schouwen, hem opten staet van dien te informeren off de conditi ende voirwaerden achtervolcht werden, de dijcken behoirlicken te verseeckeren, keuren daerop te maken ende andere personen in sijn plaetse te substitueren. Volgende welcke commissie de voirn. bailly van Amont alle de heemraden gesuspendeert ende de bedieninge van hare offici geschorst heeft.
	{380v} Ende also de hogeheemraden indertijt hem daerover ter purge stelden210 ende so ter sake van dien als andersints verscheyden questi ende processen opstonden tusschen de heemraden ende innegelanden ter eenre ende die van Amsterdam, Sloten, Sloterdijck, Oostdorp ende Sparwoude ter andere.
	So is in den jare 1511 seeckere ordonnantie bij advyse van de gouvernante indertijt uytgegaen. Onder anderen inhoudende dat geduyrende den tijt ende termijn van ses jaeren de heemraden opten dijck tusschen Amsterdam ende Sparendam schouwen ende de voirs. van Amsterdam met haer medegesellen denselven wederomme obedien ende aen beyde sijden doen souden als heurluyder {381r} voirsaten van allen ouden tijden gewoinlicken waren geweest te doen, uytgeseyt dat omme den dijck in goeden state te brengen de heemraden opte voirs. ses jaeren de keuren maken souden bij advyse van de commissarisen bij den Hove van Hollandt daertoe te <141> ordonneren ende uyte steden van Haerlem, Leyden ende Amsterdam elck drie goede notabele mannen met vijff off ses van den outsten ende notabelsten onder den dijck.
	Mer en is evenwel volgende de goede wille ende meeninge van den grave totte dijcken geen goede opsichte genomen. 't Welck veroirsaeckt heeft dat opten 2en julii 1515 opten voirn. heer Van Dormans nyeuwe commissie es verleent, daerbij geseyt wert dat de grave, reysende onlancx daer tevoiren van Haerlem op Amsterdam, bevonden {381v} hadde dat de dijcken aldaer leggende heel gescheurt, gebroken ende ongerepareert laegen, dat deselve dijcken met alle 't landt daeronder gelegen in groter sorge stonden te inunderen ende verdrencken. Daerbij vougende dat de tijt, dat men alle jaeren aen de dijcken placht te wercken, seer verstreken was ende dat de dijckgrave ende heemraden ende andere, last hebbende van deselve dijcken ende diese behoirden te bewaeren, besorgen ende onderhouden, daertoe geen diligentie gedaen en hadden, noch en deden.
	Uyt alle 'twelck goet aff te meten is hoe sij ontrent den tijt van de concessie van het pretense octroy laboreerden, sorchden ende arbeyden om de bewaernisse van den landen {382r} ende off de contrarie van dien nyet geheel warachtich was als daeruyt gevolcht sijnde in den jare 1510 heurluyder schorssinge ende in den voirs. jare 1515 heurluyder geheele affsettinghe.
	Sulcx dat 'tselve octroy notelicken, mits de voirs. <142> schorssinge, verstaen moet werden wederroupen. Temeer so 'tselve verleent es den steden, dien sulcx ten opsicht van de verminderinghe haerer excijsen aenging, ongehoirt ende bij maniere van spreecken buyten den macht van den princen, dewelcke wel liberael mochten sijn van 'tgeen hem nyet aen en ging, als sijn excijsen van de steden. Gelijck oick de heemraden in cracht van den voirs. pretensen octroye binnen Leyden noeyt in possessie van sodaenige vridommen {382v} en sijn geweest, oick nyettegenstaende daertoe tot verscheyden tijden eerst in den jaere ... ende naderhant in den jaere ... processen sijn gemoveert.
	<in de marge <142r>
	1526 october 2, es 't versouc van exemptie ende vrijheyt van den hogeheemraden bij de vroetschap afgeslagen ter tijt zoo de stede nyet zo rijc es om haer schulden te betalen ende dat daerinne te verspreecken.
	1538 julii 18, es op gelijck versouc mit vertooch van 't octroy ende van de acte van de vroetschap doenlic pacitie geduyrende den staet deser stede om alsdan daerin voorsien te werden naer behooren.
	1564 december 10, cleyne vroetschap moest de request bij dijcgrave ende hogeheemraden de conincklicke majesteyt vertoont ende overgegeven om geoctroyeert te zijn mit exemptie van alle exchijsen voor hem, haer clerc of secretarys als in Delflandt ende Schielandt bij mr. Boudewijn Raedt, Haerlem ende Leyden voorgehouden. Es geresolveert te lichten copie van informatie te delibereren met Haerlem ende daerop tot Delff ende Rotterdam te informeren.
	1565 martii 20, grote vroetschappe. Alsoe Pieter Suys bij zijn majesteyt opnieus was gecommitteert partijen voor hem t'ontbieden ende mitter minne te accorderen. Es geresolveert af te slaen, te persisiteren bij den antwoorden voor mr. Boudewijns gedaen.
	1565 mey 9, grote vroetschappe. Zijn geparert de brieven van de grote vroetschap verleent anno 1507 april 9. Dat annis '26 ende '38 geleden vrijdom aen der vroetschap versocht zijnde was afgeslagen. Geresolveert hem voor haer leven te vergonnen wijn, bier, vleysch, coorn voor haer leven zonder consequentie ende mits remediente van 't octroy ende acte bij refuys 't versouc mit justitie te resisteren ende in allen gevalle van de secretarys of clerc af te slaen.
	1565 augustus 9, nieut octroy van de conincklicke majesteyt.
	1565 december 11, grote vroetschappe. Geproposeert dat nyetjegenstaende de voirgaende presentatie op 9 augusti van conincklicke majesteyt was gepetreert genouch gelijck octroy als anno [15]06 houdende revocatie daerin de vroetschap bewillicht den heemraden alleen 't effect haer leven te laten volgen zonder oppressie ende consequentie deurdien heemraden zulx hadden versocht hen zonder moeyten te ...
	Ten eynde tusschen dijcgrave ende hogeheemraden van Rijnlandt ter eenre ende burgermeesteren ende regeerders der stadt Leyden ter anderen zijden mach bliven ende onderhouden werden onderlinge vruntschap ende eenicheyt mit midinge van alle 'tgeen twist ende oneenicheyt weder mocht veroorzaecken, te verduchten staende ter oorzaecke dat de voirs. dijcgrave ende hogeheemraden zeggen ende pretenderen211 hem de vrijdom van der voors. stede exchijsen te comen in crachte van haerluyder privilegie van date den 16 novembris 1506 ende 't bewilligen van de grote vroetschappe der voors. stede van den 9 april 1507 daerop gevolcht, daertegens de voorn. burgermeesteren zeggen ende voorwenden dat niet blijcken en zal dat dijcgrave ende hogeheemraden oyt in possessie van 't genomde privilegie zijn geweest. Immers niet zedert 't jaer 1510 maer dat haerluyder verzoucken om vrijdomme te genieten aen die van de vroetschappe, gedaen 2en octobris 1526 ende 18 julii 1538, telcken zijn affgeslagen ende dat in den jaren '64 ende '65 als dijcgrave ende hogeheemraden ten eynde <142v> voors. nieu octroy verzocht ende perti daerop voor commissarys van den Hove jegens malcanderen gehoort zijn, den heemraden in dier tijt bij die van de grote vroetschappe, 't lichaem deser stede representerende, de vrijdommen haer leven geduyrende sijn vergont ende laeten volgen. Denwelcke alnietjegenstaende de burgermeesteren ende regierders verclaert hebben welgesint te sijn dijckgrave ende hogeheemraden, voor zoeveel in hem is, te gratificeren ende believen ende zulcx de goede handt daeraen te houden dat hem de vrijdommen bij die van de vroetschappe voor haer leven of anderssins zal werden vergont ende bewillicht, niet connende gedogen dat sij zoedanige vrijdomme op hun recht alhier zouden genieten, mer dat zij genootdruct zullen werden 'tzelve ten uytersten weder te staen. Soo zijn de voornoemde dijcgrave ende hogeheemraden mitte burgermeesteren ende regierders mitten anderen verdragen dat dezelve questie gelijc ende in der vougen die jegenwoordelick es ende zulcx behouden eenyegelick zijns rechts, zal in schorsinge blijven eenen tijt van 31 eerstcomende jaren212, geduyrende welcken tijt de burgermeesteren ende regierders de [dijcgrave ende213] hogeheemraden binnen deser stede, wonende ende huys houdende [ofte collegialiter vergadert sijnde] duer haurluyder pachters noch collectuers van d'exchijsen op wijnen, bieren, vleysch ende coorn niet en zullen doen manen, eysschen noch anspreecken, directelick noch indirectelick, mer werden dezelve voor nu an ende dan alsnu gehouden als van deser stedewegen liberalick quyt geschonden ende de voors. dijcgrave ende hogeheemraden mitte vrijdomme van dien vereert.
	Des ten oirconde zijn 2 deser gelijcke bij dijcgrave ende hogeheemraden ende burgermeesteren ondergetheykent, daervan aen elcke zijde eenen es.
	't Welck geschiet es desen ... 214
	Mer hebben wel eenige vrijdommen van excijsen uyt een vriwillige toelatinge van den regenten indertijt genoten. In 'twelck de jegenwoirdige regierders - nyettegenstaende de grote moeyten ende costen van processen, die sij de voirleden jaeren bij schulde ende toedoen van dijckgrave ende hogeheemraden hebben moeten doen ende lijden - des versocht sijnde, so weynich swaericheyts souden maecken daertoe, gelijck hare voirsaten gedaen hebben, te bewilligen als sij sullen sodanighe onbehoirlickheyt weder te staen ende aff te weeren, {383r} indien de heemraden - des sij hopen, neen - 'tselve op haer recht willen pretenderen te hebben ende genyeten. Temeer oirsake hebbende om 't voirs. pretense octroy te wederstaen ende aff te weeren, mits daerinne verhaelt wert dat der heemraden juisdictie sowel streckende is binnen den besloten steden als ten plattenlanden, 'twelck de voirs. van Leyden - gelijck <43> het altijt bij hare voirsaten wedersproken is - oick van meeninge sijn te wederspreecken.
Verlaeten	Nopende 't verlaten van 't officie der heemraden bevinden de voirs. van Leyden dat behalven 't gemeen verlaten, 'twelck gelijck alle andere compt met 't sterven ende 't betaelen van de schulde der natuyeren, in desen vanouts gebruyckt {383v} sijn twee verscheyden wegen, te weeten onwillichlicken off willichlicken.
	Onwillichlicken: deur schorssinge off afstellinge van den Prince van den lande, daervan gebruyckt is in den jaeren 1510 ende '15 gelijck hiervoiren in 't lange is aengeroert, ende onwedersprekelicken es in de macht van de Hogere Overicheyt omme degeene die van hem eenige ampten sijn bedienende 'tsij mits ongehoirsaemheyt ende versmadinge vander selver autoriteit te moghen suspenderen, deporteren, sulcx bij den Heeren Staten noch soude mogen werden gedaen. Sonderlinge indien sij sagen dat yemant van heurentweegen eenige ampten bedienende nyet en wilde naercomen hare wettige geboden ende verboden, ende daerover {384r} eenige frivole appellati aen degeene die daerinne gheen kennisse noch macht en hebben, poochden te interjecteren off yet anders ten ondienste van de landen.
	Belangende de willige verlatinge bevinden die van Leyden dat de hogeheemraden nyet langer aen de bedieninghe van 't ampt en sijn gehouden off verplicht dan het hemselven goetdunckt ende gelieft. Ende dat van allen ouden tijden aen een gebruyck es geweest dat sij 'tselve officie nederleggen ende hemselffs abdiceren mogen, 'twelck sulcx oick geschiet is in den jare 1447 bij Boudewijn van Swyeten. In den jaere 1518 bij Gerrit Jansz. van Stienevelt. In den jare ... bij joncher Johan van der Does, heer tot Noortwijck, ende in den jare 15.. bij joncher Aelbrecht van Raephorst.
	't Welck dusverre geseyt sij nopende der dijckgraven ende hogeheemraden verkiesinge, bedieninghe ende verlatinge.

	198	Sint-Valentijnsdag = 14 februari.
	199	Deze zinsnede staat op <107v> als een marginale aantekening met daaraan toegevoegd: blijckende a fo. 109, wat een verwijzing inhoudt naar SA I inv.nr. 1263.
	200	Op <110v> 'In den jaere' doorgehaald en vervangen door 'Onlancx'.
	201	Op <111v> Gerrit van Syl, ridder.
	202	Moet zijn Adriaen.
	203	In beide teksten staat deze zin, maar is waarschijnlijk verkeerd overgeschreven van de oerversie.
	204	1468 moet zijn 1568, het jaar waarin Heynrick van der Laen werd beigd.
	205	Volgens de lijst van Fockema Andreaea (p. 400) was Jan van der Woude, heer van Warmond, hoogheemraad van 1392 tot 1415 en Jan van der Woude van 1405 tot 1415.
	206	Op <128r> hier 'off'.
	207	Maelstat van rechte = vergadering.
	208	Schiltboertig = schildboortig, door zijn geboorte gerechtigd tot het voeren van een wapenschild (Van Dale).
	209	Calle = (1) allerlei vogels; (2) afvoerbuis voor water; (3) spits toelopend stuk hout (V&V). De klerk kende dit woord niet, zie <139r>.
	210	Ter purge stellen = het zich zuiveren of gezuiverd worden voor het gerecht van een beschuldiging (Van Dale).
	211	De tekst van het uiteindelijk gesloten akkoord heeft hier: 'sustineren' (Van Leeuwen, p. 343).
	212	In de tekst van het gesloten akkoord is hier toegevoegd: 'als andere quaesti, ingaende ende vergaende metten voors. generale accorden'.
	213	Deze twee woorden zijn vergeten door de klerk. Volgens de tekst van zowel het gesloten akkoord als op een klad, dat aanwezig is in dit handschrift, werd ook vrijdom verleend aan de dijkgraaf.
	214	Het akkoord is op 2 december 1596 getekend.

26. Collegiën der hooftingelanden

	215	In de marge van <150r> maakte Jan van Hout twee sommetjes: a. 11 x 20 = 220; b. begrijp ik niet.
	216	<151> De klerk had de tekst van het concept niet kunnen ontcijferen en deze als volgt geschreven: 'de eerwaerdige vaeder in gode naem heere [open plek] ampt ende prelaet van Egmont'. Van Hout verbeterde 'naem' in 'mijn' en vulde 'den abt' in op de open plek. Is dit een sarcastische opmerking in de trant van zijn 'Broeder Cornelis'?
	217	Van der Lee = Leeuwenhorst.

Atlas Rijnland 1610

Titelpagina	Haarlem	Houtrijk	Amsterdam	Aalsmeer
Hillegom	Boekhorst	Noordwijk	Warmond	Leimuiden
Aarlanderveen	Wassenaar	Leiden	Hazerswoude	Bodegraven
Woerden	Montfoort	's-Gravenhage
Zegwaart		Gouda
		Banier

Alle kaarten kunnen ook op originele grootte geopend worden.

Atlas van het Hoogheemraadschap van Rijnland.
1610-1615, Floris Balthasar.

Rijnland A-4067