Lezing door Frits van Oosten en Bart Akkerhuis: De architectuur van de voormalige Leidse Meelfabriek De Sleutels in verleden, heden en toekomst

Erfgoed en architectuur – dat is het thema van de Open Monumentendagen 2025, die in het weekend van 13 en 14 september worden gehouden. De slogan ‘Gebouw(d) om te blijven’ nodigt uit om na te denken over de toekomst van architectonisch erfgoed.
‘Architectuur is natuurlijk meer dan bakstenen en beton. Architectuur weerspiegelt onze identiteit, toont de ambities van het verleden,’ schrijft de stichting Nederland Monumentenland, die erkent dat architectuur in Europa al vijftig jaar een belangrijk onderdeel van onze leefomgeving is.
De ambitie om de identiteit te weerspiegelen en de ambities van het verleden te tonen had de stad Leiden zeker ook. Onze stad is immers zó rijk aan architectuur. Leiden heeft ruim 1200 rijksmonumenten en nog eens meer dan 1500 gemeentelijke monumenten. Een specifiek onderdeel hiervan is het industriële erfgoed. De bedrijven en fabrieken die we jarenlang in Leiden om ons heen zagen, waren gebouwd om te blijven. Dat blijven is, zeker in Leiden, niet helemaal gelukt. Leiden is al lang geen industriestad meer en er is veel gesloopt.

Frits van Oosten dook in de geschiedenis van de Leidse meelfabriek aan de Zijlsingel, gebouwd tussen 1883 en 1960. Van de dertien gebouwen waaruit het complex oorspronkelijk bestond, zijn er uiteindelijk tien tot rijksmonument benoemd. Drie architecten, opvolgers van elkaar bij één en hetzelfde bureau, zijn verantwoordelijk voor de gebouwen van dit complex: Willem Mulder, Bernhard Buurman en Thijs Schutte. Alle drie hebben voor de meelfabriek gebouwd, maar ook voor vele andere bedrijven en fabrieken in Leiden en omstreken. Opmerkelijk is dat vooral van Schutte (1914-2007) niet veel industrieel werk is bewaard, maar dat van Mulder en Buurman het nodige is behouden. De Stichting Industrieel Erfgoed Leiden (STIEL; 1987-2022) is buitengewoon actief geweest om de bedrijfshistorie voor Leiden te bewaren. Mede door de inspanningen van STIEL konden leegstaande fabrieken omgebouwd worden tot appartementen en kantoren.

Bernhard Buurman (1884-1951) was architect van onder andere de fraaie spinnerij van Clos en Leembruggen, sinds 2008 de Nieuwe Energie, aan de 3e Binnenvestgracht. De oudste van de drie architecten, W.C. Mulder (1850-1920), was vooral in de beginjaren van de moderne Leidse industrie invloedrijk. Hij ontwierp voor de Grofsmederij op het huidige Waardeiland. Daarvan is helaas niets meer behouden, maar van zijn andere ontwerpen bestaat nog wel het een en ander. De meelfabriek is daar een mooi, maar zeker niet het enige voorbeeld van: Mulder ontwierp ook de dekenfabriek van Van Wijk aan het Levendaal/ Hogewoerd, de lakenfabriek Krantz aan de Langegracht en de broodfabriek van Koole en Nicola, bekend als ‘De Vereniging’, aan de Geregracht. In 1883, terwijl Mulder nog met ‘De Vereniging’ bezig was, werd hem gevraagd om een meelfabriek te bouwen. In opdracht van Arie de Koster en Jacob Koole ontwierp hij een moderne fabriek, werkend op stoom. Die fabriek is uiteindelijk het allergrootste industriële complex in de stad geworden. Mulder, Buurman en Schutte bouwden met een zeer hoge frequentie aan de uitbreiding en groei van Meelfabriek De Sleutels. Mulder heeft in de eerste twintig jaar van het bestaan van de meelfabriek maar liefst acht nieuwe gebouwen of uitbreidingen ontworpen!

In de OMD-lezing vertelt Van Oosten hoe het kon dat de Leidse meelfabriek tot de allergrootste van Europa kon uitgroeien, en wat dat betekende voor de bebouwing op het voormalig bolwerk langs de Zijlsingel. De drie architecten hebben elk steeds de modernste inzichten gebruikt om het meelconcern succesvol te maken, misschien wel in de verwachting dat het bedrijf ‘nooit meer’ zou verdwijnen. Die verwachting is niet uitgekomen en het scheelde maar weinig of er zou helemaal geen fabrieksgebouw meer hebben gestaan. Wat is dan zo kenmerkend voor de ontwikkeling van de Leidse meelfabriek, en hoe vanzelfsprekend was de toekenning van de status als rijksmonument? Aan de namen van de drie Leidse architecten is onlangs een vierde toegevoegd. In het tweede deel van de lezing vertelt Bart Akkerhuis, de huidige architect van ‘De Meelfabriek’, hoe zo’n betonnen kolossaal complex verbouwd kon worden tot een nieuw icoon met functies als wonen én nieuwe bedrijvigheid.

In 2024 verscheen van Frits van Oosten een publicatie over de Meelfabriek, De Leidse meelfabriek De Sleutels. Graanhandel en het rijke leven van de familie De Koster (Uitgeverij Ginkgo). Het is te koop na afloop van de OMD-lezing op 12 september in het RMO.