Inventarisatie Wederopbouwkunst

    Glas-in-loodraam, Berend Hendriks. (foto: Peter Lamboo)

Beschrijving:

Het glas-in-loodraam is 3,50 meter hoog en 2,50 meter breed en verdeeld in 5 x 5 verticale vensters. Het is een bijzonder fraai kunstwerk en verbeeldt het bijbelverhaal ‘De bevrijding van Sadrach, Mesach en Abednego uit de vuuroven van de Babylonische koning Nebukadnezar’.

Berend Hendriks (1918-1997) is een van de meest vooraanstaande monumentale kunstenaars uit de wederopbouwperiode. Zijn stijl is half-abstract en half-figuratief. In het begin van de jaren vijftig werkt hij nog geheel figuratief maar daarna wordt zijn stijl steeds abstracter. Dit raam uit het begin van de jaren zestig is een goed voorbeeld van zijn geabstraheerde figuratieve stijl.

De Opstandingskerk is in 1961 gebouwd als de Gereformeerde Bevrijdingskerk met wijkcentrum. Het is een eenvoudig bakstenen kerk met een plat dak en een L-vormige plattegrond. In de noordmuur van de kerk bevindt zich het glas-in-loodraam van de kunstenaar.

In februari 2020 heeft de gemeente Leiden aan het kerkgebouw met pastorie de monumentstatus verleend.

Berend Hendriks heeft in Leiden nog een glas-in-beton kunstwerk gemaakt voor de Christelijke Nijverheidsschool voor meisjes aan de Toussaintkade 51.

Opstandingskerk: interieur en exterieur (foto’s: Peter Lamboo)

Bronnen:

Spoelstra, Yteke, Monumentale kunst ontdekt in Leiden, Erfgoed Leiden en Omstreken 2017, https://www.leidseregioinkaart.nl/kaarten/images/Monumentale_kunst.pdf

“Kerkzaal maakt naar buiten afwerende indruk” in: Nieuwe Leidsche Courant, 20 december 1960, p. 3

12 februari 2020

Aan het college van Burgemeester en Wethouders

van de gemeente Leiden

Postbus 9100

2300 PC Leiden

Leiden,  27 december 2016

Onderwerp: herplaatsing van monumentale kunst in nieuwbouw

Geacht College,

In juni 2015 heeft de HVOL met succes uw aandacht gevraagd voor de bedreiging van een belangrijk Leids kunstwerk uit de wederopbouwperiode van de bekende kunstenaar Peter Struycken in het gebouw Dieperpoellaan 2. Kort daarvoor kon dankzij uw actie een prominent kunstwerk van Lex Horn in het inmiddels afgebroken Clusius Laboratorium van vernietiging worden gered. Recent zijn ook andere monumentale kunstwerken gered uit gebouwen die zijn gesloopt. Het verheugt ons dat de gemeente Leiden bovendien – geheel in de lijn van de Erfgoednota 2014-2020 - beleid aan het ontwikkelen is op het gebied van de monumentale kunst uit de naoorlogse periode.

Een belangrijk aspect van het behoud van monumentale kunst is de herplaatsing. Voorkomen moet worden dat monumentale kunstwerken hun eindbestemming vinden in een gemeentelijk depot. Daarom meent de HVOL dat het belangrijk is om bij de planning van nieuwbouw in een vroeg stadium de mogelijkheden te onderzoeken van herplaatsing van opgeslagen kunst.

Recent verschenen er in de pers artikelen over de geplande nieuwbouw van enkele scholen: voor de locatie Storm Buysingstraat van het ID College,  voor een nieuw Bonaventura  vmbo en De Thermiek en voor een nieuw Leonardo College.

De HVOL dringt er bij u op aan om bij de planning van elk nieuw gebouw waarvan de gemeente de opdrachtgever is, danwel de bouw (geheel of gedeeltelijk) financiert al in de ontwerpfase herplaatsing van monumentale kunst onderdeel te maken van het programma van eisen. Alleen op deze wijze kan de opgeslagen monumentale kunst werkelijk behouden blijven.

Wij zien uw reactie met grote belangstelling tegemoet.

Namens het bestuur van de Historische Vereniging Oud Leiden,

Met vriendelijkegroet,

G.J.H.C. (Gerard) Kramer

Vice-voorzitter

Clusiuslaboratorium Wassenaarseweg 64

Dit werk was aangebracht in het trappenhuis van het biochemisch laboratorium Clusius dat inmiddels gesloopt is. Gelukkig is door de gezamenlijke inzet van de HVOL, de Bond Heemschut en de gemeente voorkomen dat het kunstwerk bij deze sloop ook verloren zou gaan. Om een beeld te geven van de kwaliteit van het werk en de situering in het trappenhuis, volgt hier een korte omschrijving.

Op de afbeelding is duidelijk te zien dat de drie delen van het werk als compositie een eenheid vormen. De gebruikte vormen zijn half figuratief en half abstract. De kleurstelling is eenvoudig en de compositie suggereert een sterke beweging. Het gebruik van de kleur geel kan beschouwd worden als een verwijzing naar De Stijl.

Sgraffito is een techniek die opbloeide in de jaren van de wederopbouw, maar die tegenwoordig nauwelijks nog wordt gebruikt. Bij deze kunstvorm wordt het muurvlak opgebouwd uit gekleurde pleisterlagen, waarin diepe en ondiepe vormen en lijnen worden gesneden en uitgekrabd. Het sgraffito in het Clusiuslaboratorium bestaat uit drie lagen. De onderste laag is zwart, de tweede wit en de oppervlaktelaag is geel.

Met de sloop van veel panden uit de periode van de wederopbouw zijn inmiddels al veel sgraffito’s vernietigd. Het is daarom fantastisch dat de gemeente heeft weten te realiseren dat dit monumentale kunstwerk van Lex Horn behouden blijft.

De werkgroep Monumentale kunst Wederopbouwperiode richt zich bij haar onderzoek vooral op openbare en semiopenbare gebouwen, zoals scholen, kerken, stations, winkelcentra en kantoren. Daar vooral vindt men de kunst uit de periode 1945-1965 die ontworpen is als onderdeel van het gebouw. Een van die panden is het gebouw aan de Sumatrastraat dat is ontworpen voor het Apostolisch Genootschap en in gebruik genomen in 1961.

Sumatrastraat 197, plaats van samenkomst
Het Apostolisch Genootschap heeft een christelijke oorsprong, maar wordt tegenwoordig vooral gezien als een religieus humanistische stroming. Hun gebouwen heten geen kerken, maar plaatsen van samenkomst. Het gebouw aan de Sumatrastraat 197 is ontworpen door architect Piet van der Sterre (1915-1978). Het is een zogenaamde verdiepingskerk waarbij de grote zaal zich op de eerste verdieping bevindt. Hieronder zijn diverse nevenruimten gesitueerd.

Piet van der Sterre
Van der Sterre heeft zich laten inspireren door de centrale rol van de apostel of landelijke voorganger van het Genootschap. Dit komt tot uiting in de komvormige rondingen in de korte gevels. De grote zaal ontvangt het licht door ramen die door brede betonnen kaders worden omlijst en in dambordpatroon zijn geplaatst. De ramen zijn uitgevoerd in kleurrijk glas-in-lood en vervaardigd door Atelier Jilleba. Uit het archief van Jilleba blijkt dat architect Van der Sterre medeverantwoordelijk is voor het ontwerp van de ramen. Bekend is dat Van der Sterre ook schilderde en in zijn onderduiktijd tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn schilderijen onder pseudoniem verkocht.

Restauratie
De kleuren van de ramen hebben een symbolische betekenis. Oorspronkelijk hadden ze een andere volgorde. Ze kleurden van het donkere blauw en groen naar het lichtere oranje, rood en geel; van duisternis naar licht. Bij de renovatie van het gebouw in de jaren 1999-2001 is de volgorde van de ramen verloren gegaan. Alle glas-in-loodpanelen zijn daarbij uitgenomen en opnieuw in het lood gezet en tussen isolatieglas geplaatst. Het raam met het embleem van het Apostolisch Genootschap is centraal bovenin aangebracht: de brandende fakkel die de oudere generatie doorgeeft aan de jongere tegen de achtergrond van de wereldbol.

Restauratie en plaatsing zijn uitgevoerd door Atelier Jilleba. Bij dezelfde renovatie is het gebouw uitgebreid met een bijgebouw waarvoor een glas-in-loodraam in het trappenhuis is opgeofferd. Enkele jaren na de renovatie is het gebouw verkocht aan de Priesterbroederschap Pius X die er na een grote inwendige verbouwing in september 2012 de Kapel van Onze Lieve Vrouw van de Rozenkrans vestigde.  

Inventarisatie Monumentale kunst wederopbouwperiode

Ontwerptekening muurschildering “Sport en spel”, Lode Sengers.

Stedelijk Museum De Lakenhal

 Beschrijving:

In de school heeft zich een muurschildering van Lode Sengers (Rotterdam 1896 – Leiden 1956) bevonden met een voorstelling van sportende figuren. Mogelijk bevond deze schildering zich in de gymzaal of nabij de directiekamer. Stedelijk Museum De Lakenhal beschikt over de ontwerpschets. In dit ontwerp zijn onder andere polo, roeien, wielrennen en paardrijden afgebeeld. De figuren zijn allemaal met elkaar verbonden; in de tussenstukken zijn vogels en planten geplaatst. De Nieuwe Leidsche Courant plaatste bij het overlijden van Lode Sengers in 1956 een foto van deze schildering. Bij de beschrijving en inventarisatie van de school door Erfgoed Leiden in 2014 is echter geen schildering aangetroffen. Tegenwoordig is werk van Lode Sengers nog te zien in de Hartebrugkerk in de voormalige doopkapel en in het Leidse stadhuis.

Het schoolgebouw is gebouwd als technische school voor de Stichting Katholiek Onderwijs in Leiden. Het is ontworpen door het architectenbureau J.A. van der Laan, J.B. Hermans en Th. M. van der Eerden uit Leiden. De laatste jaren was het in gebruik door de afdeling VMBO van het Bonaventuracollege aan de Mariënpoelstraat.  Volgens het Monumentenregister van de gemeente Leiden heeft het College van B&W in 2014 het advies om het gebouw aan te wijzen als gemeentelijk monument afgewezen. Het gebouw is in 2018 gesloopt. Op deze locatie komt nieuwbouw voor VMBO Bonaventura en VMBO De Thermiek, Beroepscollege Leystede.

Nieuwe Leidsche Courant, 3 maart 1956

Bronnen:

Archief Stichting Katholiek Onderwijs Leiden, ELO

“In memoriam Lode Sengers” in: Nieuwe Leidsche Courant, 3 maart 1956

“Schoolgebouw voor vakmensen” in: Leidsch Dagblad 10 november 2018

13 november 2018

Inventarisatie Wederopbouwkunst

Compositie van dierenfiguren, J.B. Lambert Simon (foto: Peter Lamboo)

Beschrijving:

Het kunstwerk heeft een bijzondere vorm en is ca. 5.70 meter breed en 5.00 meter hoog. Het is vervaardigd van chamotte klei. Het reliëf stelt een landschap met water voor met kuikens, een schaap, een gans, een poes, een hond, en in het midden twee vissen en een vogel. Daarnaast een damhert met daarboven een wit konijn, een springende eekhoorn en vier vogels die richting de zon vliegen.Het geheel is als een puzzel van ca. 140 stukjes in elkaar gezet.

Jan Baptist Lambert Simon (Den Helder 1909 - Utrecht 1987) was zoon van een steenhouwer en vertrok als 20-jarige naar Parijs. Hij maakte daar kennis met de kunstenaars van de ‘Ecole de Paris’ zoals Chagall. Hij heeft geen monumentale opleiding genoten. Terug in Nederland woonde hij vanaf ca. 1930 in Utrecht en maakte deel uit van de kunstenaarsgroep rond het tijdschrift De Gemeenschap.  Deze bestond uit jonge katholieke intellectuelen die zich keerden tegen het establishment. Als katholiek kunstenaar heeft hij vooral opdrachten van katholieke instellingen gekregen. Het katholieke Leidse Architectenbureau Van der Laan, Hermans, Van der Eerden en Kirch was een van zijn trouwste opdrachtgevers. In Leiden heeft Lambert Simon meerdere opdrachten uitgevoerd, waaronder een scherfmozaïek boven de entree van de Katholieke Technische School aan de Boerhaavelaan en een (verdwenen) glasappliqué in de Leidse Paulus ULO in de Surinamestraat. In de St. Willibrorduskerk in Oegstgeest bevindt zich een groot glas-in-loodraam van Lambert Simon met als thema Het Laatste Oordeel.

De school is gebouwd als typisch Nederlandse traditionalistische architectuur. Het complex bestaat uit twee eenvoudige bakstenen gebouwen met zadeldaken. De twee aan elkaar geschakelde vleugels omarmen de tuin. Het reliëf van Lambert Simon is alleen vanaf de tuin zichtbaar.

Nadat het gebouw een aantal jaren in gebruik is geweest bij het Stedelijk Gymnasium biedt het sinds augustus 2022 huisvesting aan Oekraïense vluchtelingen en asielzoekers. Vanaf 2025 zal het een andere bestemming krijgen of worden gesloopt.

Bronnen:

“Het Keramische werk van Lambert Simon” in: Samenspel, no. 2, 1964, pp. 14-21

“Oekraïense vluchtelingen al volgende maand in schooltje aan Leidse Lammenschansweg”, in: Leidsch Dagblad, 22 juli 2022

Spoelstra, Yteke, Monumentale kunst ontdekt in Leiden, Erfgoed Leiden en Omstreken 2017, https://www.leidseregioinkaart.nl/kaarten/images/Monumentale_kunst.pdf

Spoelstra, Yteke, De School: “Een sieraad der gemeente”. Inventarisatie van Leidse schoolgebouwen 1850-1965, Unit Monumenten & Archeologie gemeente Leiden, Leiden 2009-2010, nr. 42

11 oktober 2022

Inventarisatie Wederopbouwkunst

Wandreliëf met stalen profielen, Peter Struycken (foto: Jos Hooghuis)

Beschrijving:

Het kunstwerk bestaat uit twee delen: één - voor en achter de glazenpui - van de hoofdentree en de hal en één voor het overblijflokaal of aula. De twee reliëfs zijn ruggelings, dus aan de voor- en de achterzijde van dezelfde dragende muur bevestigd. De beide kunstwerken met een vergelijkbare compositie, zijn uitgevoerd in bruine en in verschillende rood- en/of oranjetinten geverfde stalen U-profielen die in schuine richtingen op een donkerblauwe of zwarte muur zijn gemonteerd. Het reliëf is beschadigd doordat het door onbekenden met wit is overgeschilderd (zie foto) en ook omdat het relief aan de binnenzijde (aula/overblijflokaal) niet meer aanwezig is.

De kunsthistorische waarde van dit reliëf is van belang omdat het een van de vroegste monumentale kunstwerken van Struycken is.

Peter Struycken is een zeer toonaangevende Nederlandse kunstenaar en is vooral bekend door zijn werken met kleur en computertechniek vanaf 1969. Hij werd in 1939 geboren in Den Haag en studeerde daar aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten. In 1964 werd hij docent aan de kunstacademie in Arnhem en was hij daar de medeoprichter van de afdeling Monumentaal Nieuwe Stijl, die studenten stimuleerde om kunst te verwerken in architectuur en stedenbouw.

Nadat de UTS het gebouw niet meer gebruikte vestigde het Driestar College (voor PrO, lwoo, vmbo, havo en vwo) zich in het gebouw. Dit is in 2017 afgebroken om plaats te maken voor woningbouw. Het kunstwerk is gedemonteerd en verwijderd. De onderdelen zijn door de RCE geanalyseerd om de oorspronkelijk kleuren en de samenstelling van de verf vast te stellen. Het werk is opgeslagen. Waarschijnlijk zal het kunstwerk worden gerestaureerd en herplaatst. Hierover is overleg gaande met de kunstenaar.

Kunstwerk aan de binnenzijde van de entree (foto: Jos Hooghuis)

Kunstwerk gedemonteerd en opgeslagen (foto: Jos Hooghuis)

Analyse van de oorspronkelijke kleuren van het kunstwerk door dr.ir. Mariël Polman,

Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed (foto: Jos Hooghuis)

Analyse van de oorspronkelijke kleuren van het kunstwerk door dr.ir. Mariël Polman,

Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed (foto: Jos Hooghuis)

Bronnen:

“’Mathesis Scientiarum Genitrix’ streek neer in de Boerhaavewijk” in Leidse Courant , 16 september 1966, p. 3

“Nieuwe school van MSG door Minister geopend” in Leidsch Dagblad, 16 september 1966, p. 3

Pollmann, Tessel en Michiel Kruidenier, Wederopbouw in Leiden. Architectuur en Stedenbouw 1940-1965. Leidse Historisch Reeks. Leiden 2009, p. 106

Spoelstra, Yteke, De School: “Een sieraad der gemeente”. De geschiedenis van de scholenbouw in Leiden. Deel 2: 1945-1965, Unit Monumenten & Archeologie gemeente Leiden, Leiden 2009-2010, p. 17, p. 21

Spoelstra, Yteke, Wetmatige Beweging. Gekleurd metalen reliëf uit 1966 Peter Struycken. Uitgebreid Technische School Mathesis Scientiarum Genetrix, Dieperpoellaan 2, Leiden. Een kunst- en cultuurhistorische waardestelling, maart 2016

“Veranderd genootschap M.S.G. trekt in een nieuw schoolgebouw” in Leidse Courant, 29 april 1966, p. 7

“Werk Peter Struycken nader onderzocht” in: Oud Leiden Nieuws, jaargang 5, nummer 3, september 2017, p. 18-20

22 maart 2018

Sinds 2014 kent de HVOL een commissie Monumentale kunst van de wederopbouwperiode. Deze commissie is opgericht om de Leidse monumentale kunst uit de naoorlogse periode te inventariseren, te documenteren en onder de aandacht te brengen. De commissie bestaat uit Paulina Buring, Jos Hooghuis (voorzitter), Walter van Kampen, Hans van Klinken en Peter Lamboo.

Wat is monumentale kunst?
Monumentale kunst is de term die gebruikt wordt voor kunst die ontworpen is als spijkervast onderdeel van een gebouw. Vaak is monumentale kunst te vinden in openbare of semiopenbare gebouwen, zoals scholen, kerken, stations, winkelcentra en kantoren.

Wat heeft de commissie tot nu toe gedaan?
De commissie richt zich speciaal op de monumentale kunst uit de periode van de wederopbouw, tussen 1940 en 1970. Dit waardevolle erfgoed dreigde door gebrek aan bekendheid en waardering geruisloos te verdwijnen. Een deel is ook al verdwenen. Vele van de gebouwen waarin deze kunst zich bevindt zijn economisch verouderd en worden met sloop bedreigd. De commissie heeft de afgelopen jaren die monumentale kunst In Leiden geïnventariseerd.

De inventarisatie van monumentale kunst in Leiden
De inventarisatie van Leidse monumentale kunst uit de wederopbouwperiode is hier te vinden op deze website. Door in het overzicht door te klikken op foto of adres opent men een pagina met informatie over het betreffende kunstwerk, de kunstenaar en het gebouw waarvoor het kunstwerk is ontworpen. Deze informatie wordt voortdurend geactualiseerd. De inventarisatie omvat ca. 90 kunstwerken waarvan de helft inmiddels is verdwenen.

Samenwerking met de gemeente Leiden
De commissie heeft haar inventarisatie beschikbaar gesteld aan de gemeente Leiden die nader onderzoek heeft laten verrichten. Het College van B&W heeft in 2018 besloten dat voor monumentale kunst in gemeentelijk eigendom die wordt bedreigd onderzocht moet worden of er mogelijkheden zijn tot behoud en herplaatsing.

Wat doet de commissie nu?
De commissie zet zich in voor behoud en herplaatsing van bedreigde monumentale kunst in gemeentelijk èn particulier bezit.

Uw informatie zeer welkom
Mocht u informatie hebben over de in het overzicht voorkomende kunstwerken, of weet u van het bestaan van monumentale kunst die nog niet in dit overzicht voorkomt, neem dan contact op met de commissie: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken. .

‘Help Wandkunst Opsporen’
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) heeft een website waarop iedereen nog onbekende monumentale kunst uit de wederopbouwperiode kan aanmelden: https://formulier.cultureelerfgoed.nl/archis/aanmelden-kunstwerk-openbare-ruimte/?get=2&sidn=0950cf01aab8476485500c4454c9e053

Lijsten met Monumentale Kunst in Leiden uit de wederopbouwperiode zijn hier te vinden.

Het referentiekader om niet of onvoldoende beschermd erfgoed te typeren en te waarderen laat onvermijdelijk ruimte voor een subjectieve invulling: zowel het opnemen van een object of situatie is niet vanzelfsprekend, maar evenmin de redenen ervoor. Een inventarisatie van dergelijk erfgoed is behalve discutabel ook onvermijdelijk dynamisch. 

Waar gaat het over bij niet of onvoldoende beschermd erfgoed?
Erfgoed is wat vorige generaties hebben nagelaten en dat de grondslag vormt voor de cultuur en de kennis waarop wordt voortgebouwd. Hoe verder terug in de tijd, hoe meer het gaat om het koesteren van een verleden dat is afgesloten. De Burcht of de Pieterskerk hebben de oorspronkelijke functie allang verloren, maar hebben zo ́n waarde voor de stad dat dit er helemaal niet meer toe doet. 

Naarmate het gaat om objecten of situaties van recenter datum, is een dergelijke status minder of helemaal niet aanwezig. Een scherpe grens valt daarbij niet te trekken. Wij spreken van "modern erfgoed" als het gaat om objecten en situaties waarbij de oorspronkelijke functie er nog steeds toe doet en onderdeel uitmaakt van het "verhaal" waarin de waarde en de kwaliteit worden geduid. Grofweg dateert modern erfgoed vanaf de 19de eeuw, mede door de breuklijnen die dan zichtbaar worden in de ontwikkeling van de stad. De opkomst van de moderne industrialisatie, het treden buiten de singels, de opkomst van de sociale huisvesting, de modernisering van de infrastructuur.

Lees de hele inventarisatie in de bijlage.

De commissie Niet-beschermd erfgoed richt zich op het verzamelen van kennis over en beschermen van waardevol erfgoed dat geen of onvoldoende status geniet. In De Kooi werd de beslissing om de zogenaamde noordelijke blokken te slopen en te vervangen door nieuwbouw onherroepelijk.

Met woningcorporatie De Sleutels werd constructief overleg gevoerd om de kwaliteit van deze nieuwbouw en het aansluiten daarvan op het te behouden deel van de vooroorlogse complexen op een bevredigend niveau te krijgen. Er was een feestelijke oplevering van de opgeknapte delen van Tuinstadwijk in het voorjaar, waarover constructief overleg werd gevoerd met De Sleutels.

Bij de herstructureringsplannen van woningstichting Portaal van hun woningbezit in de Zeeheldenbuurt lukte het de commissie niet om de complexen aan de Zijlsingel te behoeden voor sloop. Overigens is er met Portaal een goed overleg, maar de uitkomst wordt betreurd. Het is wel gelukt om Portaal ervan te overtuigen om de woningen in de De Ruijterstraat te behouden.

De commissie publiceerde in 2014 een ‘referentiekader’ voor het beoordelen van het 'modern erfgoed' in Leiden. Daarbij werden twee expertisebijeenkomsten gehouden met deskundigen, in samenwerking met de dienst Erfgoed Leiden en omstreken. Het referentiekader is hier te raadplegen. Vervolgens is een begin gemaakt voor een nadere concretisering ervan in Leiden Zuidwest en het Morskwartier.