Oproep tot nieuw onderzoek naar herbestemming van het Stadsbouwhuis
Geachte Leidenaars,
Geachte leden van het gemeentebestuur,
Graag nodigen wij u uit om met ons een nieuwe bestemming te vinden voor het Stadsbouwhuis. Dit pand staat op de nominatie om gesloopt te worden, maar is monumentwaardig en verdient daarom een tweede leven. Deze oproep doen wij door een open brief, waarin wij beknopt aangeven welke kansen wij zien, en waarom.
Waarom nu?
Wij zien kansen om opnieuw naar het Stadsbouwhuis te kijken, omdat de directe noodzaak voor snelle beslissing is vervallen. De locatie was immers in beeld voor herhuisvesting van de bewoners van de Doelengracht. Door de sloop van die woningen is een streep gehaald. Daarmee constateren wij bovendien dat de uitgangspunten wezenlijk gewijzigd zijn: herhuisvesting is geen doel meer. Daarom kan en moet met een nieuwe blik naar het pand gekeken worden.
De gemeente heeft voor de korte termijn voor tijdelijke huisvesting, beheerd door Villex, gekozen. Hierbij is sprake van bewoning door jongeren en studenten, alsmede een groep statushouders. Dit geeft ons tijd. Ondertussen zijn op 4 januari jl. de formele termijnen verlopen waarbinnen de bezwaren tegen het afwijzen van de monumentenstatus behandeld zouden moeten zijn. Formeel zou de gemeente nu in gebreke gesteld zou kunnen worden, maar de Historische Vereniging Oud Leiden geeft, met behoud van rechten, de voorkeur aan samenwerking om tot een gezamenlijk alternatief te komen.
Eerder werden al alternatieven gepresenteerd, waaronder door de architecten-combinatie Van Veen & Hauben (okt 2019). Deze en andere ideeën verdienen, nu de omstandigheden en uitgangspunten gewijzigd zijn, een nieuwe bestudering.
Waarom kijken naar behoud?
Wij realiseren ons, dat jonge bouwkunst – zoals dit pand uit de jaren ’70 - niet eenvoudig door iedereen op waarde geschat kan worden. Het Stadsbouwhuis is echter wel degelijk bijzonder en uniek. Het pand heeft een bijzondere geschiedenis binnen de stad, zowel vanwege de bestuurlijke geschiedenis, maar ook stedenbouwkundig. Architectonisch is het van belang als voorbeeld van het structuralisme, een architectonische stroming die door namen als Hertzberger naam en faam verwierf in binnen- en buitenland.
Structuralisme is een stroming die zich kenmerkt door gebouwen met een geometrische structuur samengesteld uit vaak kleine eenheden die gerelateerd zijn aan de menselijke maat. Er zijn helaas maar weinig gave voorbeelden van structuralisme uit jaren ’70 over in ons land. Het pand is dus een icoon van zijn tijd. Mede daarom staat het hoog op recente inventarisaties van Erfgoed Leiden en Omstreken en de Bond Heemschut.
Een ander structuralistisch pand, het voormalig hoofdkantoor van Centraal Beheer, werd dan ook terecht door de gemeente Apeldoorn aan de monumentenlijst toegevoegd. In Leiden werd het stadsbouwhuis ook, door zowel de Adviescommissie Cultuurhistorie Leiden, als vervolgens door het college van B&W, monumentwaardig geacht. Desondanks dreigt sloop.
Het Stadsbouwhuis is het laatste en enige structuralistische pand in de Leidse Binnenstad. Een andere reden om naar behoud te kijken is, dat het pand goed te herbestemmen is. De bijzondere structuur biedt mogelijkheid om in principe iedere wand te verplaatsen en ruimtes opnieuw in te delen voor gebruik. Duurzaamheidsnormen van over 10 jaar kunnen daarom makkelijk verwerkt worden in het pand. Het stadsbouwhuis beschikt bovendien over een ruim atrium, liften en een ruime fietsenstalling, die herbestemming voor gebruik door diverse doelgroepen ondersteunen.
Als voordeel zien wij dat herbestemmen duurzaam is, sloop is immers niet noodzakelijk. Nog duurzamer dan circulair slopen is: opnieuw gebruiken. Ook het Kaderbesluit Energiepark stelt dat herontwikkeling van monumentaal erfgoed één van de uitgangspunten is. Behoud van het Stadsbouwhuis betekent ook dat het succesvolle en geliefde Singelpark meer bezonning en ruimte overhoudt, dan bij de in het kaderbesluit voorgestelde nieuwbouw. Deze is namelijk fors hoger en komt verder het groen in, waardoor recreatieve ruimte en vrijwel alle bezonning verloren gaan. Behoud van het Stadsbouwhuis draagt ook bij aan de instandhouding van de stedenbouwkundige structuur, qua schaal, hoogte en volume.
Cultuurhistorische waarde
“De Adviescommissie Cultuurhistorie Leiden (ACL) kent waarde toe aan de wijze waarop het gebouw zowel letterlijk als figuurlijk verbindingen aangaat met de stad. Het structuralisme is in de architectuur, in de heldere structuur van het gebouw te herkennen. Daarbij is het exemplarisch voor de ontwikkelingen in de jaren 1970. In ruimtelijk zin, door de koppeling met de Langegracht (voorzijde ingepast in Langegracht, en inpassing in parkachtige achterzijde). En in figuurlijke zin vanwege de plek die het inneemt in het vormgeven van verhouding tussen overheid en burgers. Het gebouw is een uiting van de zorg voor burgers (exponent verzorgingsstaat). Het heeft een belangrijke rol in het dagelijks leven van veel mensen gespeeld, en kreeg daarmee een plek in het collectief geheugen. Als voormalige gemeentelijk kantoor is het een opvallend herkenningsteken in het straatbeeld geworden. Binnen de gebiedsontwikkeling die gaande is aan de Langegracht speelt dit gebouw een belangrijke rol. Omdat het een minder dominante verhaallijn, de periode van de stadsvernieuwing, herkenbaar maakt. Een bijzondere karakteristiek van het structuralisme is dat het gemakkelijk aan te passen is, juist door het modulaire karakter. De mogelijkheid tot doorontwikkeling wordt als een positieve waarde beschouwd.”
Waartoe roepen wij op?
Wij roepen de gemeente op om – in een gezamenlijk proces met betrokkenen – tot een second opinion te komen. Deze zou een verkenning naar herbestemmingsmogelijkheden moeten bevatten. De mogelijkheden van verduurzaming van het pand zouden hiervan onderdeel uit moeten maken. Tevens roepen wij op om ervaren en geschikte architecten, ontwikkelaars en externe deskundigen uit te nodigen om deze alternatieve plannen, danwel second opinion vorm te geven. Daarbij zou een klankbordgroep ingesteld moeten worden, die deze plannen op brede maatschappelijke kosten en baten beoordeelt.
Welke mogelijkheden zien wij?
Als gevolg van het structuralistisch karakter, is het gebouw dusdanig van structuur dat het eigenlijk voor alle functies goed in te richten is. Hierbij denken wij onder andere aan de volgende mogelijkheden.
Huisvesting bijzondere doelgroepen
Het pand is geschikt te maken als woon/zorg-woningen voor senioren of mensen met een beperking, waarbij het Atrium als binnentuin ingericht kan worden. Eventueel kan ook ondersteunende dienstverlening, bijv. zorg, in het pand een plaats krijgen. Ook een concept van doorstroom-woning voor statushouders, met uitzicht op uitstroom naar de reguliere woningmarkt, is goed mogelijk. Deze bewoners zouden hier met een huurcontract voor bepaalde tijd gehuisvest kunnen worden. Ook inrichting van het pand als mini-campus voor Aio’s of PhD-fellows met een campus-contract ten behoeve van de Universiteit en het LUMC, is goed denkbaar. Het voordeel van bovenstaande opties is dat een lagere parkeernorm passend is bij de functie.
Casco Units – een vernieuwend concept
Een tweede denkrichting is het opdelen van het pand in casco-units, waarbij starters op de woningmarkt de mogelijkheid krijgen om in (collectief) opdrachtgeverschap invulling te geven aan de woningen. Voorbeelden hiervan elders, o.a. in Amsterdam, zijn succesvol. Een dergelijk concept is vernieuwend en bedient nieuwkomers op de woningmarkt. Bovendien sluit het karakter van dit concept aan bij het creatieve leefmilieu dat het Energiepark beoogt te worden.
Combinaties van wonen en werken
Minder ingrijpend is een combinatie van wonen en werken, waarbij dienstverlening in de plint plaatsvindt en wonen en/of kantoren op de bovenverdiepingen gesitueerd wordt. Een eerste aanzet van een dergelijke invulling is het hiervoor genoemde concept “Het nieuwe Stadsbouwhuis”, dat is opgesteld door P.van Veen en Th.Hauben in oktober 2019. Parkeervraagstukken zullen bij dit concept binnen het bredere plangebied van het Energiepark opgelost kunnen worden.
Wat bieden wij aan ?
De Historische Vereniging Oud Leiden biedt hierbij aan om in overleg met de Bond Heemschut de huidige bezwaar- en beroepzaken vooralsnog op te schorten, om te tijd te nemen dit proces vorm te geven. Hierbij stellen wij ons (leden)netwerk van betrokkenen en deskundigen ter beschikking om verschillende alternatieven te helpen onderzoeken, teneinde een breed draagvlak voor een herbestemmings-variant te verkrijgen, als second opinion op de huidige sloopplannen. Wij hopen dat de gemeente zelf de regie over een dergelijk traject wil nemen, en bieden daarbij aan om actief betrokken te zijn bij de beoordeling van de betreffende plannen en de begeleiding van het proces.
Ten slotte,
Graag gaan wij op korte termijn in gesprek met de gemeente en andere partijen die kansen zien in een second opinion. Wij hopen van u een positieve reactie op deze open brief te mogen vernemen!
Met vriendelijke groet,
Namens de HVOL, Steven Engelsman, voorzitter
Namens Bond Heemschut, Bart Vermeulen
en ondersteunend:
Fons Verheyen, architect & oud-hoogleraar TU Delft
Paul Rietbroek, architect
Peter van Swieten, architect
Piet van Veen, architect
Theo Hauben, architect
Reinier Verbeek, architect
Kees van der Hoeven, architect & oud-voorzitter BNA
Voor steunbetuigingen, suggesties of om mee te denken: