Inventarisatie Wederopbouwkunst

Betonreliëf, Herman Berserik (foto: Paulina Buring)

Beschrijving:

Het kunstwerk bestaat uit vijf betonplaten die boven elkaar zijn gegroepeerd. Het formaat is langwerpig, het is aan de onderkant 2.17 meter breed. Bovenin is een acrobatische clown afgebeeld die met een monowiel op een koord balanceert en tegelijkertijd jongleert met vier ballen. Onder hem kijkt een zittende hond met open bek naar de clown. Naast hem staat een vogel op een bal. Het mozaïek geeft kleur aan het grijze beton. In het monowiel is de naam van de kunstenaar te lezen. Het kunstwerk drukt de lichamelijke en geestelijke ontwikkeling van het spelende kind uit. Het werk heeft een zeldzaamheidswaarde.

Het betonreliëf is een naoorlogse kunsttechniek die door de architect Le Corbusier voor het eerst werd toegepast.

Herman Berserik is in 1921 geboren in Den Haag. Het kreeg zijn opleiding tijdens de oorlog an de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten te Den Haag. Na zijn opleiding woonde hij enige tijd in Parijs. Weer in Nederland werd hij docent aan de Vrije Academie. Hij heeft slechts een klein aantal monumentale kunstwerken gemaakt.

Het gevelhoge betonrelief bevindt zich op de zuidgevel van een appartementencomplex. Het is oorspronkelijk gemaakt voor de buitengevel van een Openbare Lagere School in de Berlagestraat.

Voorzijde (foto: Paulina Buring)	Achterzijde (foto: Jos Hooghuis)

	Leidsch Dagblad, 23 augustus 1990, p. 13

Bronnen:

“Gered mozaïek weer terug”, in: Leidsch Dagblad 23 augustus 1990, p. 13

“Openbaar lager onderwijs krijgt ruimte in Leiden Z.W.” in: Leidsch Dagblad, 27 november 1963, p. 3

Spoelstra, Yteke, Monumentale kunst ontdekt in Leiden, Erfgoed Leiden en Omstreken 2017, https://www.leidseregioinkaart.nl/kaarten/images/Monumentale_kunst.pdf

Spoelstra, Yteke, De School: “Een sieraad der gemeente”. De geschiedenis van de scholenbouw in Leiden. Deel 2: 1945-1965, Unit Monumenten & Archeologie gemeente Leiden, Leiden 2009-2010 p. 12, 28

“Van sloop gered mozaïek herplaatst”, in: Leidsch Dagblad 6 juni 1990, p. 13

20 februari 2018

Inventarisatie Wederopbouwkunst

Metaalreliëf, Jan Meine Jansen (foto: Arnold Meine Jansen)

Beschrijving:

De vijf reliëfs zijn ongeveer 2.00 meter hoog en 2.00 meter breed en hangen op 6.00 meter boven de grond. Het stelt de volgende muziekinstrumenten voor: Cello, Bazuin, Harp en gitaar, Hoorn en Orgel.

Het zijn constructivistische metaalreliëfs die op een bepaalde afstand van de muur zijn geconstrueerd vanwege de schaduwwerking. Met het draaien van de van de zon ontstaat een lichtspel door de veranderende schaduw op de muur en zo heeft Jan Meine Jansen de factoren energie, tijd en licht in deze kunstwerken geïntegreerd.  

Oorspronkelijk waren de kunstwerken geheel zwart. De kleuren zijn bij een opknapbeurt in 2000 aangebracht als sluitstuk van een renovatie van de flatgebouwen. Daarbij is ook verlichting aangebracht. De verlichting van de opgeknapte kunstwerken is officieel op 28 november 2000 ontstoken door de weduwe van Jan Menno Meine Jansen.

Jan Meine Jansen (Meppel 1908 – Driebergen 1994) werd opgeleid aan de Rijksnormaalschool voor Teekenonderwijs en de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten, beide in Amsterdam. Hij beoefende de vrije schilderkunst en vervaardigde tekeningen en gouaches. Binnen het oeuvre van de kunstenaar zijn deze reliefs zeldzaam omdat hij geen andere metaalreliefs heeft ontworpen.

In Leiden is hij vooral bekend van zijn glas-in-betonramen in het voormalige Belastingkantoor aan de Stationsweg 107.

De vijf kunstwerken zijn aangebracht op de kopse kant van vijf identieke grote  flatgebouwen die zijn ontworpen door architect Groosman. De flatgebouwen staan evenwijdig naast elkaar in een parkzone met hun kopse kant aan de weg waarop de kunstwerken zijn aangebracht.  De flatgebouwen zien er hetzelfde uit door de herhaling van het ontwerp. De gevelversieringen aan de zijgevels van de flatgebouwen verwijzen naar de naam van de wijk: Muziekbuurt.

 Metaalreliëfs na de renovatie in 2000, Jan Meine Jansen (foto’s: Jos Hooghuis)

Bronnen:

“In de schijnwerpers” in: Leidsch Dagblad, 29 november 2000, p. 13

“Kunstwerken Beethovenlaan verlicht” in: Leidsch Dagblad, 25 november 2000, p. 13

Pollmann, Tessel en Michiel Kruidenier, Wederopbouw in Leiden. Architectuur en stedebouw 1940-1965. Leidse Historische Reeks 21. Leiden 2009, p. 172

Spoelstra, Yteke, Monumentale kunst ontdekt in Leiden, Erfgoed Leiden en Omstreken 2017, https://www.leidseregioinkaart.nl/kaarten/images/Monumentale_kunst.pdf

 Stroo, Martine, Jan Meine Jansen 1908-1994. Schilderijen, tekeningen en monumentaal werk, Zutphen 2005, p. 132 en 168

20 februari 2018

Inventarisatie Wederopbouwkunst

Scherfmozaïek, Kees Buurman (foto: Jos Hooghuis)

Beschrijving:

Het mozaïek is 1.10 meter breed en 1.50 meter hoog. Het is opgebouwd uit kleine voornamelijk geometrische blokjes van ca 1 cm bij 1 cm die de mooie glans van glas vertonen. De randen van de blokjes zijn zowel recht als gekarteld. De muur waarin het mozaïek zich bevindt is wit geschilderd. Het onderwerp sluit aan bij  de beleving van de kinderwereld. Het verbeeldt de speelsheid van jonge kinderen. Het mozaïek is gemaakt om de entree te verfraaien.

Het mozaïek met de kindervoorstelling is gemaakt door de Leidse kunstenaar Kees Buurman die bekendheid genoot als kritische kunstenaar die in De Lakenhal regelmatig exposeerde met abstracte kunstwerken. De directur van De Lakenhal, Jan van Wessem, rekende hem indertijd tot de ‘toonaangevende jonge kunstenaars in Leiden’. Hij was schilder, tekenaar, graficus en dichter, en is vooral bekend van zijn werk in zwart/wit. Zijn opleiding aan de Algemene Grafische School in Amsterdam zal daartoe hebben bijgedragen. In zijn monumentale werk, dat voornamelijk dateert uit de jaren 1960, past hij soms kleur toe.

Kees Buurman is niet in de eerste plaats een monumentaal kunstenaar en heeft daarom maar een  beperkt aantal, een tiental, gebonden kunstwerken gemaakt. De meeste opdrachten kreg hij in zijn woonplaats Leiden. Voor zover bekend is dit mozaïek uit 1960 zijn eerste monumentale opdracht. Het mozaïek is een vroeg figuratief werk van Kees Buurman die bekend staat om zijn abstracte kunst.

De school is in 1960 gebouwd door de architect P.C. den Ouden in opdracht van de Stichting voor Christelijke Kleuterscholen te Leiden en Oegstgeest. Het is een eenvoudig bakstenen gebouw met een pannendak en een L-vormige plattegrond. De ingangangsportaal ligt aan de achterzijde en is daardoor alleen zichtbaar voor de schoolgebruikers.

Bronnen:

Pollmann, Tessel en Michiel Kruidenier, Wederopbouw in Leiden. Architectuur en Stedenbouw 1940-1965. Leidse Historisch Reeks. Leiden 2009, p. 109

“Kleuterschool met drie klassen voor rond een ton”in: Nieuwe Leidsche Courant, 29 september 1960

Spoelstra, Yteke, De School: “Een sieraad der gemeente”. De geschiedenis van de scholenbouw in Leiden. Deel 2: 1945-1965, Unit Monumenten & Archeologie gemeente Leiden, Leiden 2009-2010, p. 14

Spoelstra, Yteke, De School: “Een sieraad der gemeente”. Inventarisatie van Leidse schoolgebouwen 1850-1965, Unit Monumenten & Archeologie gemeente Leiden, Leiden 2009-2010, p. 257

Spoelstra, Yteke, Monumentale kunst ontdekt in Leiden, Erfgoed Leiden en Omstreken 2017, https://www.leidseregioinkaart.nl/kaarten/images/Monumentale_kunst.pdf

20 februari 2018

Inventarisatie Wederopbouwkunst

 
Draadplastiek, Kees Buurman (foto: Kees Buurman Stichting)

Beschrijving:

Het draadplastiek is vervaardigd in 1960 voor een buitengevel van de toenmalige Prinses Marijkeschool. Bij een uitbreiding van de school met twee klaslokalen is het draadplastiek verdwenen.

Kees Buurman (1933 – 1997), schilder, tekenaar, graficus en dichter, was een Leidse kunstenaar die vooral bekend is van zijn werk in zwart/wit. Zijn opleiding aan de Algemene Grafische School in Amsterdam zal daartoe hebben bijgedragen. In zijn monumentale werk, dat voornamelijk dateert uit de jaren 1960, past hij soms kleur toe. Het meeste van zijn werk is abstract.

De school is in 1960 gebouwd door de architect P.C. den Ouden in opdracht van de Stichting voor Christelijke Kleuterscholen te Leiden en Oegstgeest. Het is een eenvoudig bakstenen gebouw met een pannendak en een L-vormige plattegrond. De ingangangsportaal ligt aan de achterzijde en is daardoor alleen zichtbaar voor de schoolgebruikers.

Bronnen:

Kees Buurman Stichting http://www.keesbuurman.nl/

Pollmann, Tessel en Michiel Kruidenier, Wederopbouw in Leiden. Architectuur en Stedenbouw 1940-1965. Leidse Historisch Reeks. Leiden 2009, p. 109

“Kleuterschool met drie klassen voor rond een ton”in: Nieuwe Leidsche Courant, 29 september 1960

Spoelstra, Yteke, De School: “Een sieraad der gemeente”. De geschiedenis van de scholenbouw in Leiden. Deel 2: 1945-1965, Unit Monumenten & Archeologie gemeente Leiden, Leiden 2009-2010, p. 14

Spoelstra, Yteke, De School: “Een sieraad der gemeente”. Inventarisatie van Leidse schoolgebouwen 1850-1965, Unit Monumenten & Archeologie gemeente Leiden, Leiden 2009-2010, p. 257

20 februari 2018

Inventarisatie Wederopbouwkunst

    Glas-in-loodraam, Berend Hendriks. (foto: Peter Lamboo)

Beschrijving:

Het glas-in-loodraam is 3,50 meter hoog en 2,50 meter breed en verdeeld in 5 x 5 verticale vensters. Het is een bijzonder fraai kunstwerk en verbeeldt het bijbelverhaal ‘De bevrijding van Sadrach, Mesach en Abednego uit de vuuroven van de Babylonische koning Nebukadnezar’.

Berend Hendriks (1918-1997) is een van de meest vooraanstaande monumentale kunstenaars uit de wederopbouwperiode. Zijn stijl is half-abstract en half-figuratief. In het begin van de jaren vijftig werkt hij nog geheel figuratief maar daarna wordt zijn stijl steeds abstracter. Dit raam uit het begin van de jaren zestig is een goed voorbeeld van zijn geabstraheerde figuratieve stijl.

De Opstandingskerk is in 1961 gebouwd als de Gereformeerde Bevrijdingskerk met wijkcentrum. Het is een eenvoudig bakstenen kerk met een plat dak en een L-vormige plattegrond. In de noordmuur van de kerk bevindt zich het glas-in-loodraam van de kunstenaar.

In februari 2020 heeft de gemeente Leiden aan het kerkgebouw met pastorie de monumentstatus verleend.

Berend Hendriks heeft in Leiden nog een glas-in-beton kunstwerk gemaakt voor de Christelijke Nijverheidsschool voor meisjes aan de Toussaintkade 51.

Opstandingskerk: interieur en exterieur (foto’s: Peter Lamboo)

Bronnen:

Spoelstra, Yteke, Monumentale kunst ontdekt in Leiden, Erfgoed Leiden en Omstreken 2017, https://www.leidseregioinkaart.nl/kaarten/images/Monumentale_kunst.pdf

“Kerkzaal maakt naar buiten afwerende indruk” in: Nieuwe Leidsche Courant, 20 december 1960, p. 3

12 februari 2020

Aan het college van Burgemeester en Wethouders

van de gemeente Leiden

Postbus 9100

2300 PC Leiden

Leiden,  27 december 2016

Onderwerp: herplaatsing van monumentale kunst in nieuwbouw

Geacht College,

In juni 2015 heeft de HVOL met succes uw aandacht gevraagd voor de bedreiging van een belangrijk Leids kunstwerk uit de wederopbouwperiode van de bekende kunstenaar Peter Struycken in het gebouw Dieperpoellaan 2. Kort daarvoor kon dankzij uw actie een prominent kunstwerk van Lex Horn in het inmiddels afgebroken Clusius Laboratorium van vernietiging worden gered. Recent zijn ook andere monumentale kunstwerken gered uit gebouwen die zijn gesloopt. Het verheugt ons dat de gemeente Leiden bovendien – geheel in de lijn van de Erfgoednota 2014-2020 - beleid aan het ontwikkelen is op het gebied van de monumentale kunst uit de naoorlogse periode.

Een belangrijk aspect van het behoud van monumentale kunst is de herplaatsing. Voorkomen moet worden dat monumentale kunstwerken hun eindbestemming vinden in een gemeentelijk depot. Daarom meent de HVOL dat het belangrijk is om bij de planning van nieuwbouw in een vroeg stadium de mogelijkheden te onderzoeken van herplaatsing van opgeslagen kunst.

Recent verschenen er in de pers artikelen over de geplande nieuwbouw van enkele scholen: voor de locatie Storm Buysingstraat van het ID College,  voor een nieuw Bonaventura  vmbo en De Thermiek en voor een nieuw Leonardo College.

De HVOL dringt er bij u op aan om bij de planning van elk nieuw gebouw waarvan de gemeente de opdrachtgever is, danwel de bouw (geheel of gedeeltelijk) financiert al in de ontwerpfase herplaatsing van monumentale kunst onderdeel te maken van het programma van eisen. Alleen op deze wijze kan de opgeslagen monumentale kunst werkelijk behouden blijven.

Wij zien uw reactie met grote belangstelling tegemoet.

Namens het bestuur van de Historische Vereniging Oud Leiden,

Met vriendelijkegroet,

G.J.H.C. (Gerard) Kramer

Vice-voorzitter

Clusiuslaboratorium Wassenaarseweg 64

Dit werk was aangebracht in het trappenhuis van het biochemisch laboratorium Clusius dat inmiddels gesloopt is. Gelukkig is door de gezamenlijke inzet van de HVOL, de Bond Heemschut en de gemeente voorkomen dat het kunstwerk bij deze sloop ook verloren zou gaan. Om een beeld te geven van de kwaliteit van het werk en de situering in het trappenhuis, volgt hier een korte omschrijving.

Op de afbeelding is duidelijk te zien dat de drie delen van het werk als compositie een eenheid vormen. De gebruikte vormen zijn half figuratief en half abstract. De kleurstelling is eenvoudig en de compositie suggereert een sterke beweging. Het gebruik van de kleur geel kan beschouwd worden als een verwijzing naar De Stijl.

Sgraffito is een techniek die opbloeide in de jaren van de wederopbouw, maar die tegenwoordig nauwelijks nog wordt gebruikt. Bij deze kunstvorm wordt het muurvlak opgebouwd uit gekleurde pleisterlagen, waarin diepe en ondiepe vormen en lijnen worden gesneden en uitgekrabd. Het sgraffito in het Clusiuslaboratorium bestaat uit drie lagen. De onderste laag is zwart, de tweede wit en de oppervlaktelaag is geel.

Met de sloop van veel panden uit de periode van de wederopbouw zijn inmiddels al veel sgraffito’s vernietigd. Het is daarom fantastisch dat de gemeente heeft weten te realiseren dat dit monumentale kunstwerk van Lex Horn behouden blijft.

De werkgroep Monumentale kunst Wederopbouwperiode richt zich bij haar onderzoek vooral op openbare en semiopenbare gebouwen, zoals scholen, kerken, stations, winkelcentra en kantoren. Daar vooral vindt men de kunst uit de periode 1945-1965 die ontworpen is als onderdeel van het gebouw. Een van die panden is het gebouw aan de Sumatrastraat dat is ontworpen voor het Apostolisch Genootschap en in gebruik genomen in 1961.

Sumatrastraat 197, plaats van samenkomst
Het Apostolisch Genootschap heeft een christelijke oorsprong, maar wordt tegenwoordig vooral gezien als een religieus humanistische stroming. Hun gebouwen heten geen kerken, maar plaatsen van samenkomst. Het gebouw aan de Sumatrastraat 197 is ontworpen door architect Piet van der Sterre (1915-1978). Het is een zogenaamde verdiepingskerk waarbij de grote zaal zich op de eerste verdieping bevindt. Hieronder zijn diverse nevenruimten gesitueerd.

Piet van der Sterre
Van der Sterre heeft zich laten inspireren door de centrale rol van de apostel of landelijke voorganger van het Genootschap. Dit komt tot uiting in de komvormige rondingen in de korte gevels. De grote zaal ontvangt het licht door ramen die door brede betonnen kaders worden omlijst en in dambordpatroon zijn geplaatst. De ramen zijn uitgevoerd in kleurrijk glas-in-lood en vervaardigd door Atelier Jilleba. Uit het archief van Jilleba blijkt dat architect Van der Sterre medeverantwoordelijk is voor het ontwerp van de ramen. Bekend is dat Van der Sterre ook schilderde en in zijn onderduiktijd tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn schilderijen onder pseudoniem verkocht.

Restauratie
De kleuren van de ramen hebben een symbolische betekenis. Oorspronkelijk hadden ze een andere volgorde. Ze kleurden van het donkere blauw en groen naar het lichtere oranje, rood en geel; van duisternis naar licht. Bij de renovatie van het gebouw in de jaren 1999-2001 is de volgorde van de ramen verloren gegaan. Alle glas-in-loodpanelen zijn daarbij uitgenomen en opnieuw in het lood gezet en tussen isolatieglas geplaatst. Het raam met het embleem van het Apostolisch Genootschap is centraal bovenin aangebracht: de brandende fakkel die de oudere generatie doorgeeft aan de jongere tegen de achtergrond van de wereldbol.

Restauratie en plaatsing zijn uitgevoerd door Atelier Jilleba. Bij dezelfde renovatie is het gebouw uitgebreid met een bijgebouw waarvoor een glas-in-loodraam in het trappenhuis is opgeofferd. Enkele jaren na de renovatie is het gebouw verkocht aan de Priesterbroederschap Pius X die er na een grote inwendige verbouwing in september 2012 de Kapel van Onze Lieve Vrouw van de Rozenkrans vestigde.  

Inventarisatie Monumentale kunst wederopbouwperiode

Ontwerptekening muurschildering “Sport en spel”, Lode Sengers.

Stedelijk Museum De Lakenhal

 Beschrijving:

In de school heeft zich een muurschildering van Lode Sengers (Rotterdam 1896 – Leiden 1956) bevonden met een voorstelling van sportende figuren. Mogelijk bevond deze schildering zich in de gymzaal of nabij de directiekamer. Stedelijk Museum De Lakenhal beschikt over de ontwerpschets. In dit ontwerp zijn onder andere polo, roeien, wielrennen en paardrijden afgebeeld. De figuren zijn allemaal met elkaar verbonden; in de tussenstukken zijn vogels en planten geplaatst. De Nieuwe Leidsche Courant plaatste bij het overlijden van Lode Sengers in 1956 een foto van deze schildering. Bij de beschrijving en inventarisatie van de school door Erfgoed Leiden in 2014 is echter geen schildering aangetroffen. Tegenwoordig is werk van Lode Sengers nog te zien in de Hartebrugkerk in de voormalige doopkapel en in het Leidse stadhuis.

Het schoolgebouw is gebouwd als technische school voor de Stichting Katholiek Onderwijs in Leiden. Het is ontworpen door het architectenbureau J.A. van der Laan, J.B. Hermans en Th. M. van der Eerden uit Leiden. De laatste jaren was het in gebruik door de afdeling VMBO van het Bonaventuracollege aan de Mariënpoelstraat.  Volgens het Monumentenregister van de gemeente Leiden heeft het College van B&W in 2014 het advies om het gebouw aan te wijzen als gemeentelijk monument afgewezen. Het gebouw is in 2018 gesloopt. Op deze locatie komt nieuwbouw voor VMBO Bonaventura en VMBO De Thermiek, Beroepscollege Leystede.

Nieuwe Leidsche Courant, 3 maart 1956

Bronnen:

Archief Stichting Katholiek Onderwijs Leiden, ELO

“In memoriam Lode Sengers” in: Nieuwe Leidsche Courant, 3 maart 1956

“Schoolgebouw voor vakmensen” in: Leidsch Dagblad 10 november 2018

13 november 2018

Inventarisatie Wederopbouwkunst

Compositie van dierenfiguren, J.B. Lambert Simon (foto: Peter Lamboo)

Beschrijving:

Het kunstwerk heeft een bijzondere vorm en is ca. 5.70 meter breed en 5.00 meter hoog. Het is vervaardigd van chamotte klei. Het reliëf stelt een landschap met water voor met kuikens, een schaap, een gans, een poes, een hond, en in het midden twee vissen en een vogel. Daarnaast een damhert met daarboven een wit konijn, een springende eekhoorn en vier vogels die richting de zon vliegen.Het geheel is als een puzzel van ca. 140 stukjes in elkaar gezet.

Jan Baptist Lambert Simon (Den Helder 1909 - Utrecht 1987) was zoon van een steenhouwer en vertrok als 20-jarige naar Parijs. Hij maakte daar kennis met de kunstenaars van de ‘Ecole de Paris’ zoals Chagall. Hij heeft geen monumentale opleiding genoten. Terug in Nederland woonde hij vanaf ca. 1930 in Utrecht en maakte deel uit van de kunstenaarsgroep rond het tijdschrift De Gemeenschap.  Deze bestond uit jonge katholieke intellectuelen die zich keerden tegen het establishment. Als katholiek kunstenaar heeft hij vooral opdrachten van katholieke instellingen gekregen. Het katholieke Leidse Architectenbureau Van der Laan, Hermans, Van der Eerden en Kirch was een van zijn trouwste opdrachtgevers. In Leiden heeft Lambert Simon meerdere opdrachten uitgevoerd, waaronder een scherfmozaïek boven de entree van de Katholieke Technische School aan de Boerhaavelaan en een (verdwenen) glasappliqué in de Leidse Paulus ULO in de Surinamestraat. In de St. Willibrorduskerk in Oegstgeest bevindt zich een groot glas-in-loodraam van Lambert Simon met als thema Het Laatste Oordeel.

De school is gebouwd als typisch Nederlandse traditionalistische architectuur. Het complex bestaat uit twee eenvoudige bakstenen gebouwen met zadeldaken. De twee aan elkaar geschakelde vleugels omarmen de tuin. Het reliëf van Lambert Simon is alleen vanaf de tuin zichtbaar.

Nadat het gebouw een aantal jaren in gebruik is geweest bij het Stedelijk Gymnasium biedt het sinds augustus 2022 huisvesting aan Oekraïense vluchtelingen en asielzoekers. Vanaf 2025 zal het een andere bestemming krijgen of worden gesloopt.

Bronnen:

“Het Keramische werk van Lambert Simon” in: Samenspel, no. 2, 1964, pp. 14-21

“Oekraïense vluchtelingen al volgende maand in schooltje aan Leidse Lammenschansweg”, in: Leidsch Dagblad, 22 juli 2022

Spoelstra, Yteke, Monumentale kunst ontdekt in Leiden, Erfgoed Leiden en Omstreken 2017, https://www.leidseregioinkaart.nl/kaarten/images/Monumentale_kunst.pdf

Spoelstra, Yteke, De School: “Een sieraad der gemeente”. Inventarisatie van Leidse schoolgebouwen 1850-1965, Unit Monumenten & Archeologie gemeente Leiden, Leiden 2009-2010, nr. 42

11 oktober 2022